Η εισήγηση (draft) της Καθηγήτριας της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης στο διεθνές συνέδριο με θέμα: «Διακόνισσες, Χειροτονία των Γυναικών και Ορθόδοξη Θεολογία»
Εισαγωγή: Πνευματική και Θεολογική θεμελίωση
Κατά τη διάρκεια των ετών πλούσιες και βαθειές συζητήσεις μεταξύ των φίλων στο «Όραμα της Αγίας Αικατερίνης» μας ώθησε να εκτιμήσουμε βαθύτερα πως όλες οι υπηρεσίες και διακονίες που προσφέρονται κατά τη διάρκεια της ζωής της Εκκλησίας είτε από λαϊκό, είτε χειροτονημένο είναι μια έκφραση τριών πραγμάτων ταυτόχρονα: 1) όλη η διακονία στηρίζεται σε, 2) όλη η διακονία είναι έκφραση του, και 3) όλη η διακονία είναι όχημα του Θείου Ελέους του Θεού. Παρ’ όλα αυτά, η ορθόδοξη θεολογική εκτίμηση γι’ αυτό είναι γενικά υποανεπτυγμένη στη σύγχρονη εποχή μας.
Θα ξεκινήσω ζητώντας την υπομονή και τη συγχώρεση σας, καθώς αυτά που είμαι έτοιμη να παρουσιάσω σήμερα είναι η παράθεση κάποιων σκέψεων βασισμένων στη λειτουργική μαρτυρία της Εκκλησίας, για τους τρόπους κατά τους οποίους μπορούμε εμείς ως μέλη της Εκκλησίας σήμερα, να διακρίνουμε σημαντικές πτυχές του χαρίσματος των γυναικών διακόνων ή διακονισσών.
Οι παρατηρήσεις μου αυτές βασίζονται σε τρέχουσες μελέτες μου για τη θεολογία και την πνευματική μας παράδοση που ξεκινούν στη Σχολή του Τιμίου Σταυρού περισσότερο από σαράντα χρόνια πριν. Ως νέα φοιτήτρια κατά τη διάρκεια της πρώτης μου επίσκεψης στη βιβλιοθήκη της Σχολής πριν σαράντα χρόνια περίπου, όταν ένας απόφοιτος νεαρός ιερέας έσπρωξε στα χέρια μου τα δυο πρώτα βιβλία του καθηγητή Θεοδώρου λέγοντας μου: «Εσύ θα είσαι αυτή που θα μεταφράσει στα αγγλικά και θα προσφέρει το έργο του στην Εκκλησία. Εσύ θα τα διδάξεις αυτά». Γέλασα και είπα: «Αυτό ήταν δουλειά των καθηγητών μου όχι δικό μου!», ο νεαρός ιερέας, δυσαρεστημένος, κούνησε απαλά το κεφάλι του λέγοντας: «δεν καταλαβαίνετε…ακόμα!». Από τότε το έργο του αγαπητού καθηγητή μας Θεοδώρου προωθήθηκε στα χέρια μου αρκετές φορές. Κοιτάζοντας τώρα πίσω, βλέπω ότι αυτό ήταν μια εκπληκτική ευλογία που δεν την άξιζα.
Θείον Έλεος και διάκριση
Η Ορθόδοξη Εκκλησία διαθέτει μια πλούσια κατανόηση του Θείου Ελέους. Η προσφορά και λήψη του Θείου Ελέους, βρίσκεται στα θεμέλια ολόκληρης της κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια έχω συνειδητοποιήσει περισσότερο σχετικά με το πως το Θείον Έλεος χρησιμεύει ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήψη διάκρισης, ιδιαίτερα όταν αφορά σημαντικά θέματα που αφορούν τους χριστιανούς και την Εκκλησία. Για όσους με σφοδρότητα αντιτίθενται στην ιδέα των χειροτονημένων διακονισσών, αναρωτιέμαι αν ένας από τους κυριότερους λόγους που συμβαίνει αυτό είναι επειδή η ανθρώπινη καρδιά και συνεπώς, η πνευματική περιέργεια τους, δεν μπορεί να είναι 1) τόσο ευαισθητοποιημένη στο, 2) τόσο ανοιχτή για, και 3) τόσο δεκτική στο Θείον Έλεος. Από την πνευματική μας παράδοση, ιδίως, είμαστε αναγκασμένοι να συλλογιστούμε, αν αυτό συμβαίνει εξαιτίας μιας ανεπαίσθητης σκλήρυνσης της καρδιάς.
Τι είναι το Θείον Έλεος από ορθόδοξη σκοπιά; Το Θείον Έλεος στην πραγματικότητα αναφέρεται σε μια τρέχουσα ιστορία αγάπης. Είναι μια ιστορία αγάπης που ξεκινά στν αιωνιότητα, έξω από το χρόνο, το χώρο και το σύνολο της δημιουργίας… Και φτάνει σ’ εμάς ακόμη και σήμερα μέσα απ’ την πορεία του χρόνου και της δημιουργίας. Ο ψαλμωδός διακηρύσσει, «αὕτη ἡ ἡμέρα, ἣν ἐποίησεν ὁ Κύριος· ἀγαλλιασώμεθα καὶ εὐφρανθῶμεν ἐν αὐτῇ» (Ψαλμοί 118:24).
Το Θείον Έλεος αναφέρεται στο αιώνιο και απόλυτο ξεχείλισμα της αγάπης του Θεού. Αυτή είναι μια αγάπη που προέρχεται έξω από το χρόνο και τη δημιουργία, φτάνοντας στον κάθε ένα από εμάς και διατηρώντας όλη τη δημιουργία σε κάθε και μέσα από κάθε στιγμή. Οι Ορθόδοξοι χριστιανοί έχουν αρχίσει να εξετάζουν προσεκτικά τις συνέπειες του «Ελέους» του Θεού για τη γενιά μας, μόνο σχετικά πρόσφατα.
Στην ελληνική έκδοση της Septuagint (των Εβδομήκοντα), αυτό το Έλεος έχει τις ρίζες του στα (guts= εντόσθια/εσώτερα) (σπλάχνα) του Θεού. Ένας φίλος εβραίος επιστήμονας μου είπε ότι αυτή η ίδια λέξη στα εβραϊκά και στην αρχική Αραμαϊκή, αναφέρεται στην εσωτερική «μήτρα» του Θεού.
Από την εποχή της αρχαίας Εκκλησίας, αυτό ήταν ζωτικής σημασίας επιβεβαίωση της πίστης των χριστιανών της Ανατολής. Θείον Έλεος ή Έλεος είναι εφαρμοσμένη αγάπη. Θεολογικά, οι χριστιανοί της Ανατολής τείνουν ν’ αντικατοπτρίζουν άμεσα τις σημιτικές τους ρίζες μ’ αυτή την κατανόηση, καθώς το Θείον Έλεος/Έλεος αναφέρεται σε μια αγάπη πηγή της οποίας είναι ένας Θεός, ο οποίος συγκινήθηκε «ενστικτωδώς» από την πτωτική μας κατάσταση. Ο Θεός συγκινήθηκε σε σημείο που προσωπικά κινήθηκε προς εμάς πλουσιοπάροχα και συγκεκριμένα (βλ. Ιωάννη 3:16, 2:1-11). Δεν μπορούμε παρά να συλλογιστούμε βαθιά με θαυμασό και δέος για την κένωση του Κυρίου, ως υπερθετικό παράδειγμα του Θείου Ελέους Του.
Το Θείο Έλεος ουσιαστικά σχετίζεται με την εφαρμογή της αγάπης του Θεού, μια αγάπη που μας βλέπει απ’ τα πιο κρυφά μας βάθη, από τον Θεό που μας αγαπά πρώτος. Μια συχνή μεταφορά για το χρίσμα του Αγίου Πνεύματος, Θείον Έλεος/Έλεος του Θεού μας πλημμυρίζει με Θεία θετή αγάπη, μια πλημμύρα αγάπης που μας περιχέει με επούλωση, αποκατάσταση, ένταξη, ανάμνηση/μνήμη (απολύτως κατεστραμμένη), ευλογία, χρίσμα, χειροτονία ακόμη και μεταμόρφωση (αγιαστική).
Τον τελευταίο καιρό σκέφτομαι συχνά αυτή την πλημμύρα κάθε φορά που ακούω τον διάκονο ή τον ιερέα να διακηρύσσει «Ἔτι καὶ ἔτι τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν»… Μερικές φορές με αγγίζει κάθε «ἔτι» που αντηχεί στη δημιουργία με τον «καρδιακό παλμό» της άπειρης αγάπης του Θεού… τις ενέργειες Του… που εκτείνονται προς τη δημιουργία και προς όλους εμάς ανά πάσα στιγμή… μέσα και έξω από το χρόνο.
Το «Έλεος» αναφέρεται επίσης στην αμέριστη και ενεργό παρουσία του αγαπώντος Θεού. Είναι τόσο «συγκεκριμένη» όσο η προσωπική μας ταύτιση με τον πόνο του διπλανού και έχοντας τέτοιο μεγαλείο ως να έχει υποστεί «εισβολή» ή «να κατοικείται από τον Θεό» (θέωση ή θεοποίηση/θέωση=divinization). Μέσω του Θείου Ελέους γίνεται δεκτή η μετάνοια μας. Μέσω του Ελέους Του προσφέρουμε με καθαρή καρδιά δόξα και έπαινο. Με την ευχή απλώς: «Κύριε Ελέησον» (Κύριε, έχε έλεος) στρεφόμαστε προς τον στοργικό Επουράνιο Πατέρα με ανοιχτά τα χέρια σε ευχή. Προσευχόμενοι απλώς με το «Κύριε Ελέησον», δίνουμε φωνή σε μια τολμηρή σειρά σιωπηρών επιβεβαιώσεων για την άφθονη αγάπη του Θεού, γι εμάς τους ίδιους, για τον καθένα και για τη δημιουργία. Εξαιτίας του «Θείου Ελέους» μπορούμε και εμείς να φωνάξουμε μαζί με τον ψαλμωδό σήμερα: «Το έλεος σου θα με ακολουθεί όλες τις μέρες της ζωής μου (Ψαλμ.)». Επιπλέον, έχουμε παρατηρήσει πως μερικοί χριστιανοί, για οποιοδήποτε λόγο, απομακρύνονται… η ίσως, γοητεύονται μάλλον ν’ ακολουθήσουν μικρότερους θεούς, επιλέγουν επίσης να κλειστούν οι ίδιοι… από το έλεος του Θεού. Όσο περισσότερο συμβαίνει αυτό, τόσο πιο εύκολα αυτοί… εμείς… πέφτουμε σε κερματισμό και πόλωση μεταξύ μας, μέσα γενικότερα στην κοινωνία και στον κόσμο. Πάντα έτσι εύκολα, κλείνουμε τους εαυτούς μας από τους άλλους, καθώς αρχίζουμε να χτίζουμε την εξατομικευμένη και/ή την ομάδα της επιλογής μας σε φιλντισένιους πύργους στους οποίους θα διαμείνουμε (ή καλύτερα θα κρυφτούμε). Δε συνειδητοποιούμε πως όλο και περισσότερο σκληραίνουμε στο «Δ/διαφορετικό». Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται συχνά στην αρχαία χριστιανική πνευματική παράδοση: «η αμαρτία της οικειότητας». Όπως σε πολλές άλλες χριστιανικές κοινότητες, αυτή η οδυνηρή εξέλιξη επίσης είναι προκλητική για τους ορθόδοξους χριστιανούς. Από αυτήν την άποψη θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο «σεξισμός» είναι μια προηγμένη έκφραση αυτής της αμαρτίας.
Το Θείο Έλεος είναι ένα κρίσιμο θεμέλιο και ένας «φακός» διαμέσω του οποίου πιστεύω ότι πρέπει να εξετάσουμε όλες τις πηγές που σχετίζονται με τη διακονία, τη χειροτονία γενικά και τη χειροτονία των διακονισσών. Είναι ένα σημείο συνάντησης, όπου η πνευματικότητα και η θεολογία αγκαλιάζονται, «παντρεύονται» -να το θέσω έτσι,… και συνεπώς, πρέπει επίσης να φέρουν «καρπούς». Τα ανθρώπινα πρόσωπα απαιτούν μια «σάρκινη καρδιά», ζωντανή, ζεστή, εύπλαστη… και πάνω απ’ όλα ευάλωτη καρδιά σε συλλογισμό=ponder, αντίληψη και τελικά λήψη του Θείου Ελέου. Ναι, όλοι θα ωφεληθούμε αν όλα τα υπουργήματα είτε από χειροτονημένους, είτε από λαϊκούς, γίνουν αντικείμενο στοχασμού μέσα απ’ αυτό το ζωντανό φακό. Η μελέτη του υπουργήματος της Εκκλησίας έξω απ’ αυτό το ζωντανό πλαίσιο μας δημιουργεί μια κακή πορεία που οδηγεί σε σκλήρυνση της καρδιάς και διαίρεση.
Θείον Έλεος, Διάκονοι και Διακόνισσες
Χειροτονίες σε «ανώτερες τάξεις» λαμβάνουν χώρα κατά την τέλεση της Ευχαριστίας, μέσα στην ίδια την καρδιά της λατρευτικής εκκλησίας σήμερα. Με έναν ιδιαίτερο τρόπο το υπούργημα του διακόνου (περίπου σαν τις χειροτονίες του πρεσβύτερου και του επισκόπου) είναι εγκατεστημένο μέσα στην ίδια την καρδιά της συγκεντρωμένης Αποστολικής Εκκλησίας, η Θεία Λειτουργία ως «καρδιοχτύπι» του Θεού, απ’ όπου το Θείον Του Έλεος ξεκινά με έναν ειδικό τρόπο. Η δική μας ερμηνεία του τυπικού της χειροτονίας και των προσευχών, παρακαλεί να ειδωθεί μέσα απ’ αυτό το φακό. Λόγω των προσωπικών μας περισπασμών για το ποιος θα είναι θεός, τα μάτια των πνευματικών μας καρδιών θολώνουν το φακό της ικανότητας μας ν’ αντιληφθούμε το θαύμα που κρύβεται κοινή θέα. Ο καθηγητής Ευάγγελος Θεοδώρου πραγματικά αξίζει αυτόν το φόρο τιμής διαμέσου του συνεδρίου, καθώς ο ίδιος δεν παραμέλησε αυτόν το θησαυρό στις μελέτες του, διδάσκοντας και δίνοντας μαρτυρία για πάνω από εξήντα χρόνια. Και όμως, για πάρα πολλούς από εμάς η σπουδαιότητα της λειτουργίας της χειροτονίας της γυναίκας διακόνου ήταν κρυμμένη σε κοινή θέα! Αν θα μπορούσα να προσφέρω μια σύντομη περιγραφή που να περιγράφει το χάρισμα και το υπούργημα της διακονίας αυτό θα ήταν:
Το υπούργημα των διακόνων είναι, πρώτα απ’ όλα, εγκατεστημένο στην καρδιά της λατρείας της αποστολικής Εκκλησίας. Από τις πρώτες μέρες της Εκκλησίας, υπήρξε μόνο μια τάξη διακόνων, στην οποία είχαν κληθεί τόσο άνδρες, όσο και γυναίκες. Αυτή είναι μια τάξη του υπουργήματος ριζωμένο στη βιβλική κατανόηση της «Διακονίας», αντανακλώντας τα πρότυπα που καθιερώθηκαν στην Καινή Διαθήκη και στην αρχέγονη Εκκλησία. Ο διάκονος δεν προῒσταται της Ευχαριστίας, όπως ο πρεσβύτερος και ο επίσκοπος. Αντίθετα, η βασική ορθόδοξη κατανόηση του διακόνου είναι αυτή του χειροτονημένου λειτουργού ή αξιωματούχου της Εκκλησίας που υπηρετεί ως αντιπρόσωπος ή εκπρόσωπος του επισκόπου. Ο διάκονος είναι αυτός που θ’ αγωνιστεί/φέρει τα πάνω κάτω“kicks up the dust” προκειμένου να βοηθήσει να γίνει αυτή η αντιπροσώπευση ή παρουσία δυνατή.
Είναι λάθος να υποθέσουμε ότι η τάξη του διακόνου είναι απλώς ένας βατήρας για ανώτερες τάξεις, αυτός καθ’ εαυτόν. Ούτε είναι ο διάκονος απλώς μια λειτουργική πολυτέλεια, διακόσμηση ή υπερ-βοηθός του ιερέα όπως ορισμένοι εξακολουθούν να θεωρούν σήμερα.
Η τάξη του διακόνου είναι μια ξεχωριστή, γεμάτη και ιερατική τάξη εντός της ζωής της Εκκλησίας, όπου οι διάκονοι χειροτονήθηκαν στην «ιερή διακονία» («ιερή» ή «ιερατική διακονία» κατά την επιθυμία του επισκόπου τους και υπηρετούν ως απεσταλμένοι η πρεσβευτές του, οι διάκονοι ταπεινά είναι παρόντες διαμέσου της δύναμης του Αγίου Πνεύματος, του Κυρίου και Σωτήρα, Ιησού Χριστού, «ὡς ὁ διακονῶν» (βλ. Λκ. 22:27).
Ως απεσταλμένοι του επισκόπου, ιστορικά οι διάκονοι υπηρετούν μέσω υπουργημάτων που περιλαμβάνουν: ποιμαντική φροντίδα, φιλανθρωπία και κοινωνική υπηρεσία, εκπαίδευση, μοναστική ζωή, εκκλησιαστική διοίκηση, θεολογική μαρτυρία, υμνογραφία και μουσική, ιατρικές υπηρεσίες, ιεραποστολές και με πολλούς άλλους τρόπους. Η ιστορία των ανδρών και των γυναικών που υπηρετούν μέσα από την τάξη του διακόνου είναι ποικιλόμορφη και πλούσια. Μια βιαστική ανασκόπηση της ζωής των αγίων απεικονίζει ένα εκπληκτικό μωσαϊκό για το πως οι διάκονοι, άνδρες και γυναίκες, υπηρέτησαν διαμέσου των αιώνων, μερικές φορές κάτω από καταπιεστικές συνθήκες.
-Το Τυπικό της χειροτονίας-
Βασισμένο στην αρχαία διδασκαλία Lex orandi est lex credendi «Ο κανόνας της ευχής είναι κανόνας της πίστεως» το τυπικό της χειροτονίας των διακονισσών μας διδάσκει πολλά για τη χειροτονία των γυναικών. Ακριβώς όπως συμβαίνει με το τυπικό της χειροτονίας του άνδρα διακόνου, πρεσβύτερου και επισκόπου…
§ Πρώτον, η χειροτονία της γυναίκας διακόνου λαμβάνει χώρα μέσα στο πλαίσιο της τέλεσης της Ευχαριστίας. Όλη η Εκκλησία έχει συναχθεί σε ένα μέρος γι’ αυτό το γεγονός, μ’ έναν ευφρόσυνο και κατά το πρότυπο της Πεντηκοστής τρόπο: ο χειροτονημένος κλήρος και οι πιστοί, η στρατευόμενη και η θριαμβεύουσα Εκκλησία συνάγονται όλοι και στέκονται μπροστά στο λαμπρό θρόνο του Θεού. Αυτή η πράξη εκφράζει την πεποίθηση ότι η χειροτονία (όπως και τα άλλα ζωτικά μυστήρια της Εκκλησίας) είναι γεγονότα της Πεντηκοστής. Έχουν τις ρίζες τους στο Θείο Έλεος. Όλα αυτά υποδεικνύουν ότι η γυναίκα διάκονος θεωρήθηκε ως μια από τις βασικές/ανώτερες τάξεις της Εκκλησίας.
Επιπλέον, η χειροτονία της γυναίκας διακόνου πραγματοποιείται στο ιερό, εντός της ζώνης της Αγίας Τράπεζας και πριν την Αγία Τράπεζα, στο ίδιο σημείο τέλεσης της Ευχαριστίας, όπως και η χειροτονία του άνδρα διακόνου. Ξεκινάει με την διακήρυξη της Θείας Χάριτος/Θεία Χάρις, υπάρχουν δυο ευχές της Επίκλησις της χειροτονίας συνδεδεμένες μεταξύ τους με τη λιτανεία της Ειρήνης, λαμβάνει τη Θεία Κοινωνία μαζί με τους κληρικούς και παρουσιάζει το Άγιο Ποτήριο, το οποίο αντικαθιστά στην Αγία Τράπεζα. Λαμβάνει το διακονικό πετραχήλι που είναι σύμβολο του λειτουργήματος της. Όλα αυτά εκφράζουν μια πλήρη και αυθεντική χειροτονία στη ζωή της λατρεύουσας Εκκλησίας.
Αυτές οι πρακτικές περιγράφονται πληρέστερα στο βιβλίο μου, Γυναίκες Διάκονοι στην Ορθόδοξη Εκκλησία: Κλήση στην Αγιότητα και τη Διακονία, που δημοσιεύτηκε από τις ορθόδοξες εκδόσεις του Τιμίου Σταυρού.
Δείγμα από τις προσευχές της Επίκλησις για τη χειροτονία των Διακονισσών
Ακόμη και μια βιαστική εξέταση των δύο προσευχών χειροτονίας προσφέρουν από μόνες τους πλούσιες γνώσεις σχετικά με τον Θείον Έλεος και τη χειροτονία της γυναίκας διακόνου. Στην πρώτη ευχή διαβάζουμε:
Ω Θεέ, ο Άγιος και Παντοδύναμος, που έχεις αγιάσει τη γυναίκα διαμέσου της ενσαρκώσεως του μονογενούς σου Υιού και Θεού υμών από την Παρθένο· και έχεις παραχωρήσει τη χάρη (χάριν) και έλευση (επιφοίτηση) του Αγίου Πνεύματος όχι μόνο σε άνδρες, αλλά και σε γυναίκες· Κοίτα τώρα, Κύριε, πάνω σ’ αυτόν τον υπηρέτη Σου και κάλεσε (προσκάλεσαι) την στο έργο της διακονίας Σου (είς το έργον της διακονίας σου) στέλνοντας πάνω της τα άφθνονα δώρα του Αγίου Πνεύματος. Διατήρησε την στην ορθόδοξη πίστη Σου, σε άμεμπτη συμπεριφορά, πάντοντε εκπληρώνοντας το λειτούργημα της (την εαυτήν λειτουργίαν) σύμφωνα με το θέλημα Σου, διότι σε Σένα (οφείλεται όλη η τιμή, η δόξα και η λατρεία, στον Πατήρ, στον Υιό και στο Άγιον Πνεύμα…) Αμήν.
Επιβεβαιώνοντας την παρουσία των γυναικών: Η σημασία της Θεοτόκου
Το περιεχόμενο της πρώτης ευχής της Επίκλησις για τη γυναίκα διάκονο κάνει αναφορά σε διάφορα σημαντικά θέματα, τα οποία εκφράζουν τη σημασία της χειροτονίας. Το πρώτο είναι μια ισχυρή έμφαση της σημασίας της Θεοτόκου στην ιστορία της σωτηρίας διακηρύσσοντας ότι ο Θεός έχει «αγιάσει τη γυναίκα διαμέσου της ενσαρκώσεως του μονογενούς Σου Υιού και Θεού υμών από την Παρθένο». Η έμφαση στη σχέση ανάμεσα στη Μαρία και στην Ενσάρκωση έχει μεγάλη σημασία στη συγκεκριμένη ευχή. Επιπλέον, υπάρχει μια επιπρόσθετη θετική έμφαση εδώ. Ο Θεός όχι μόνο συγχώρεσε τις γυναίκες (και τους άνδρες), αλλά επιπλέον «αγίασε τη γυναίκα» (αγιάσας το θήλυ) («αγιάσε το θηλυκό» ή «αγιάσε ό,τι είναι θηλυκό») ως αποτέλεσμα της ενεργούς συμμετοχής της Μαρίας στην Ενσάρκωση. Εδώ μας υπενθυμίζει ότι η Ενσάρκωση πραγματοποιήθηκε με την ελεύθερη συγκατάθεση της γυναίκας. Ωστόσο, υπάρχει επίσης η ένδειξη εδώ ότι η ίδια η αντίληψη για τη γυναίκα είναι διαφορετική λόγω της Ενσάρκωσης. Αυτό προφανώς αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες μπορεί να λατρεύουν και να υπηρετούν το Θεό κάτω από τη νέα κατάσταση. Ως εκ τούτου, ο τρόπος με τον οποίο αρχίζει αυτή η χειροτονία, επιβεβαιώνει σαφώς την ιερότητα της γυναίκας, ως αποτέλεσμα της Ενσάρκωσης, έχει σημασία.
Η ευχή φαίνεται να μας προτρέπει να εκτιμήσουμε τη σημασία αυτού του γεγονότος διαμέσου του «φακού» του Θείου Ελέους. Τι σημαίνει αυτό για την Εκκλησία σήμερα;
Η κλήση για χειροτονία ξεκινά με το Θεό
Δεύτερον, η ευχή επιβεβαιώνει ότι είναι ο Θεός Πατέρας που έχει παραχωρήσει «τη χάρη και την έλευση του Αγίου Πνεύματος όχι μόνο στους άνδρες, αλλά και στις γυναίκες». Αυτό το τμήμα της ευχής καθιστά και πάλι σαφές ότι η πηγή όλων των υπουργημάτων μέσα στην κοινότητα είναι ο Θεός Πατέρας, ο οποίος επιλέγει να παραχωρήσει το Άγιο Πνεύμα Του «όχι μόνο για τους άνδρες, αλλά και για τις γυναίκες». Είναι σίγουρα μια τολμηρή δήλωση που δεν μπορεί να υποτιμηθεί σε όλες τις συζητήσεις σχετικά με τη διακονία των γυναικών στην Εκκλησία.
Εδώ η επιλογή των λέξεων είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η αναφορά στην «χάρη» (χάριν) και έλευση (επιφοίτησιν) του Αγίου Πνεύματος» αναφέρεται στη γυναίκα που λαμβάνει την πλούσια παραχώρηση του Αγίου Πνεύματος υπό την έννοια της χειροτονονίας. Η ελληνική λέξη που αναφέρεται στη «χάρη» (χάριν) του Αγίου Πνεύματος συνήθως εμφανίζεται στις βυζαντινές ευχές χειροτονιών για «βασικές/ανώτερες» τάξεις. Αυτό συμβαίνει μια φορά σ’ αυτήν την ευχή και τρεις φορές στη δεύτερη ευχή για τη χειροτονία της γυναίκας διακόνου. Ο όρος επιφοίτησιν (έλευση) είναι λίγο πιο ασυνήθιστος και είναι αξιοσημείωτος. Στην παλαιοχριστιανική φιλολογία χρησιμοποιείται να ν’ αναφερθεί στην κάθοδο του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους κατά την Πεντηκοστή και στην προσωπική «πεντηκοστή» κάθε πιστού που βαπτίστηκε στο μυστήριο του Χρίσματος (Χρίσμα). Είναι επίσης ένας όρος που χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με τη καθαγιασμό των στοιχείων/Θείων Δώρων/ elements κατά τη Θεία Ευχαριστία. Τέλος, η ίδια έκφραση, επιφοίτησις, χρησιμοποιείται επίσης στη χειροτονία του άνδρα διακόνου και του επισκόπου. Σαφώς ο όρος αυτός συνδέεται με διάφορες μορφές θεοφάνειας του Αγίου Πνεύματος. Ως εκ τούτου δε θα πρέπει να ελαχιστοποιήσει τη σημασία της παρουσίας του σ’ αυτήν την αρχαία ευχή.
Η κλήση στη διακονία
Η ευχή στη συνέχεια παρακαλεί τον Θεό Πατέρα να «δες τώρα, Κύριε, πάνω σ’ αυτόν τον υπηρέτη σου και κάλεσε τον στο έργο της διακονίας σου (εις το έργον της διακονίας σου). Με την αναφορά σε αυτό το υπούργημα ως «της διακονίας σου» η ευχή πάλι συνοπτικά υποδεικνύει ότι αυτή η τάξη των υπουργημάτων ανήκει στο Θεό. Από τη στιγμή που όλα τα υπουργήματα προέρχονται από το Θεό, τα λόγια αυτά μας υπενθυμίζουν ότι το τυπικό της χειροτονίας είναι επίσης μια απάντηση στη θεία «κλήση» ή «πρόσκληση» (προσκάλεσαι). Επιπλέον, η ενότητα αυτή αναφέρεται ευθέως στο «έργο της διακονίας Σου». Αυτή η ίδια η ελληνική έκφραση «εις το έργον της διακονία σου», εμφανίζεται επίσης στην πρώτη ευχή για τον άνδρα διάκονο. Το κείμενο στην βυζαντινή ευχή χειροτονίας άνδρα διακόνου αναφέρει: «Δώστου τη χάρη που έδωσες στο Στέφανο τον Πρωτομάρτυρα σου, τον οποίο επίσης κάλεσες πρώτο στο έργο της διακονίας Σου. Αυτές οι φράσεις μπορεί να προέρχονται από την επιστολή στο βιβλίο Προς Εφεσίους. Εκεί, ο Απόστολος Παύλος λέει:
καὶ αὐτὸς (ο Χριστός) ἔδωκεν τοὺς μὲν ἀποστόλους, τοὺς δὲ προφήτας, τοὺς δὲ εὐαγγελιστάς, τοὺς δὲ ποιμένας καὶ διδασκάλους, πρὸς τὸν καταρτισμὸν τῶν ἁγίων εἰς ἔργον διακονίας, εἰς οἰκοδομὴν τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ (Εφ. 4:11-12).
Και τα δυο τυπικά χειροτονίας για τον άνδρα και τη γυναίκα διάκονο μαρτυρούν το γεγονός ότι καλούνται από το Θεό «για εργασία στην υπηρεσία Του» (εις έργον διακονίας). Η διακονία είναι σαφώς ένα δυναμικό υπούργημα του οποίου πρωταρχική οδηγία, όπως και με όλα τα άλλα υπουργήματα, αφορά την «οικοδόμηση του Σώματος του Χριστού».
Η Επίκλησις
Το τέταρτο θέμα της ευχής είναι η επίκλησις, η επίκληση του Αγίου Πνεύματος. Εδώ, η ευχή παρακαλεί τον Θεό να «στείλε πάνω της άφθονη δωρεά του Αγίου σου Πνεύματος». Τόσο σημαντική είναι η επίκληση του Αγίου Πνεύματος για τις γυναίκες που βρίσκονται και στις δυο ευχές χειροτονίας. Η δεύτερη ευχή της χειροτονίας επίσης ικετεύει τον Θεό να «παραχώρησε τη χάρη του Αγίου σου Πνεύματος» στη γυναίκα που χειροτονείται. Αυτός ο τύπος της επίκλησης για την «παραχώρηση του Αγίου Πνεύματος» που βρίσκεται στις βυζαντινές ευχές χειροτονιών ταυτίζεται με τις «βασικές/ανώτερες τάξεις» των υπουργημάτων. Το κείμενο του τυπικού της χειροτονίας για τον άνδρα διάκονο για παράδειγμα, αναφέρεται στη λήψη του απο πλευράς του «της έλευσης του ζωοφόρου Πνεύματος». Ο πρεσβύτερος δέχεται “αυτό το μεγάλο δώρο του Αγίου σου Πνεύματος» και για τον επίσκοπο γίνεται η επίκληση «την έλευση, τη δύναμη και τη χάρη του Αγίου σου Πνεύματος». Αυτές οι αναφορές δείχνουν ότι το χειροτονημένο υπούργημα είναι βασισμένο στην Πεντηκοστή, όπως πράγματι και ολόκληρη η Εκκλησία. Ενώ μια γενική αναφορά στα δώρα που διανέμονται από το Άγιο Πνεύμα σημειώνεται στο κείμενο της ευχής της χειροθεσίας του υποδιακόνου, οι προσευχές της εγκαθίδρυσης/τοποθέτησης για τον υποδιάκονο και εκείνες «ήσσονος τάξεων» δεν μεταφέρουν μεταφέρουν μια τόσο πλούσια, ευφρόσυνη και προσωπική αίσθηση παραχώρησης της παρουσίας του Πνεύματος. Και πάλι, είμαστε υποχρεωμένοι να εκτιμήσουμε αυτή τη σπουδαιότητα μέσω από τον «φακό» του Θείου Ελέους. Τι έχει αυτό να πει για την Εκκλησία σήμερα;
Το υπούργημα/λειτούργημα είναι προνόμιο
Η ευχή τελειώνει παρακαλώντας τον Θεό να «εκπληρώσει το σχετικό υπούργημα/λειτούργημα με άμωμο τρόπο σύμφωνα με την επιθυμία Σου». Μοιάζει πολύ με μια ακόμη πιο αρχαία ευχή χειροτονίας για τις διακόνισσες που βρέθηκε στις Αποστολικές Διαταγές στις αρχές του τετάρτου αιώνα, Το τμήμα αυτό επιβεβαιώνει ότι το υπούργημα (λειτουργίαν) που κατέχει η γυναίκα διάκονος είναι τελικά ένα προνόμιο. Είναι ένα δώρο δοσμένο από τον Θεό για το σκοπό και τη δόξα Του και για την ευημερία της Εκκλησίας. Η γυναίκα διάκονος πρέπει να καταβάλει προσπάθειες σε καθημερινή βάση για να ζήσει και ν’ αναπτυχθεί στην παρουσία του Θεού. Ο τρόπος με τον οποίο ζει τη ζωή της και διεξάγει το λειτούργημα της είναι αλληλένδετο και έχει τις ρίζες του στη σχέση της με το Θεό.
Εφαρμογή του κανόνας προσευχής ο κανόνας πίστεως;
Καθώς μας πιέζει ο χρόνος, θα αναφερθώ μόνο εν συντομία στη δεύτερη ευχή της χειροτονίας. Βλέπουμε ν’ αρχίζει με: Υπέρτατε Κύριε, ο οποίος δεν απορρίπτει τις γυναίκες που προσφέρουν τον εαυτό τους και την επιθυμία του (βουληθείσας) για το λειτούργημα (λειτουργείν) στον ιερό σου οίκο, σύμφωνα με ότι είναι πρέπον, αλλά μάλλον τους δέχεσαι στην τάξη των λειτουργών (εν τάξει λειτουργών)· παραχωρείς τη χάρη (χάριν) του Αγίου σου Πνεύματος και σ’ αυτούς τους υπηρέτες σου που επιθυμούν να προσφέρουν τον εαυτό τους σε Σένα και τις πληρώνεις με τη χάρη τη διακονίας (τήν διακονίας αποπληρώσαι χάριν) ακριβώς όπως έδωσες τη χάρη της διακονίας Σου στη Φοίβη, (χάριν της διακονίας σου Φοίβη), την οποία κάλεσες στο έργο της διακονίας (έργον της λειτουργίας).
Πρώτα απ’ όλα, η προσευχή αρχίζει επιβεβαιώνοντας αρκετά ξεκάθαρα την παρουσία των γυναικών. Δεν είναι ο Θεός που απορρίπτει τις γυναίκες! Σε μια σύντομη και ισχυρή αρχή, αυτή η ευχή, όπως η πρώτη ευχή χειροτονίας πριν απ’ αυτήν, επικυρώνει τη χειροτονία της γυναίκας μ’ ένα πολύ θετικό τρόπο. Αυτή η επιβεβαίωση μπορεί μόνο να υπογραμμίσει ότι οποιαδήποτε απόρριψη των γυναικών που παρουσιάζονται για λειτούργημα για λόγους που βασίζονται στο φύλο τους, δεν έχει καμιά σχέση με το Θεό.
Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι αυτή η ευχή αρχίζει εφιστώντας σιωπηρά την προσοχή στην αμαρτία του μισογυνισμού που συχνά διαπράττεται κατά των γυναικών, τόσο από τους άνδρες όσο και από τις γυναίκες. Υπενθυμίζουμε εδώ ότι ο μισογυνισμός, μια παραλλαγή της μισανθρωπίας είναι μια αμαρτία ενάντια στον Θεό. Στον κήπο ακριβώς μετά την Πτώση, ο Αδάμ κατηγόρησε τον Θεό για τη γυναίκα που του έδωσε.
Πράγματι υπήρξαν πολλές περιπτώσεις κατά τις οποίες η αμαρτία του μισογυνισμού έχει διαπραχθεί ενάντια στις γυναίκες υπό το πρόσχημα της θρησκείας. Αυτή η ευχή απορρίπτει εμμέσως τέτοιες προοπτικές. Η ευχή επιβεβαιώνει ότι η πρόσκληση για τη χειροτονία αρχίζει με τον Θεό, ενώ παράλληλα επιβεβεώνει ξεκάθαρα: ότι ο Θεός δεν απορρίπτει τις γυναίκες! Αντίθετα, η ευχή επιβεβαιώνει το γεγονός ότι το πρόσωπο που χειροτονείται είναι γυναίκα. Καλείται ως γυναίκα. Μπαίνει στον κλήρο ως γυναίκα. Αντί της απόρριψης των γυναικών, το κείμενο της ευχής της χειροτονίας εδώ υπογραμμίζει μάλλον, ότι ο Θεός Πατέρας δέχεται επίσης τις γυναίκες «στις τάξεις των λειτουργών» (εν τάξει λειτουργών).
Ένα δεύτερο και ίσως ακόμη σημαντικότερο θέμα σ’ αυτό το μέρος της ευχής αναφέρεται στα εξής: Οι γυναίκες που προσφέρουν τον εαυτό τους επιθυμώντας (βουληθείσας) να ασκήσουν λειτούργημα (λειτουργείν) στον ιερό Σου οίκο, σύμφωνα με ότι είναι πρέπον, αλλά μάλλον (Εσύ) τις δέχεσαι στις τάξεις των λειτουργών (εν τάξει λειτουργών).
Για την εποχή μας σήμερα είναι σημαντικό να σημειώθεί ότι αυτό το τμήμα της ευχής επιβεβαιώνει ότι οι γυναίκες υποψήφιες για διακονία ελεύθερα «προσφέρουν τον εαυτό τους» στο Θεό για ν’ ασκήσουν λειτούργημα. Εδώ η ευχή αναγνωρίζει ταυτόχρονα και εκτιμά την θεία επιθυμία τους (βουληθείσας) για να υπηρετήσουν. Όπως συνεπάγεται η πατερική κατανόηση αυτής της λέξης, τόσο στην ελληνική, όσο και στη λατινική ομόλογη της είναι πράγματι μια άξια επιθυμία, η οποία είναι μια αληθινή απάντηση στο θέλημα του Θεού (μια επιθυμία που τους δόθηκε από τη στιγμή της δημιουργίας τους!). Παρακαλώ σημειώστε ότι δεν υπάρχει κανένα στοιχείο σ’ αυτές τις ευχές που αναφέρονται σ’ αυτές τις γυναίκες που παρουσιάζονται για χειροτονία ότι είναι «πεινασμένες για δύναμη», μάλλον επιβεβαιώνει αυτές τις γυναίκες ως μεμονωμένα πρόσωπα, σημειώνοντας πως προσφέρουν ελεύθερα τον εαυτό τους» για το αξίωμα του λειτουργού (λειτουργείν)… (ελεύθερα προσφέροντας τους εαυτούς τους)… για να το θέσουμε μ’ έναν πιο σύγχρονο τρόπο «χωρίς καμιά δέσμευση». Ειλικρινά, δεν θα πρέπει να υπάρχουν τέτοιες δεσμεύσεις για όποιον επιθυμεί να υπηρετήσει μέσα στη διάρκεια της ζωής της Εκκλησίας!
Αυτό το τμήμα της ευχής κάνεις ακόμη ένα τολμηρό, ίσως ακόμη, διορθωτικό άλμα. Ξεκινά με την αναφορά «σε γυναίκες που προσφέρουν τον εαυτό τους επιθυμώντας (βουληθείσας) να ασκήσουν λειτούργημα (λειτουργείν) στον ιερό Σου οίκο, σύμφωνα με ότι είναι πρέπον. Η φράση «σύμφωνα με ότι είναι πρέπον» μας θυμίζει πως εμείς τα πτωτικά ανθρώπινα όντα πρέπει να προσπαθήσουμε να εργαστούμε με τις καλύτερες των δυνατοτήτων μας, καθώς κατανοούμε το κοινωνικό μας πλαίσιο. Αυτό σημαίνει ότι είναι «πρέπον»… για να το πούμε έτσι. Τα καλύτερα, πεπερασμένα μας έργα, σε τελική ανάλυση, αφορούν την λεπτό προς λεπτό αυτοπροσφορά μας προς τον Θεό. Ο Θεός αναμένει να λάβει τον καλύτερο άνθρωπο από εμάς/ τον καλύτερο μας εαυτό. Αυτό είναι ένα σημαντικό σημείο· αμέσως μετά «σύμφωνα με ότι είναι πρέπον» έρχονται οι επόμενες δυο λέξεις, οι οποίες νομίζω πως εκτινάσσουν την έννοια της ευχής σε ένα άλλο επίπεδο. Η ευχή λέει: «αλλά μάλλον», … «άλλα μάλλον {Εσύ} τις δέχεσαι στις τάξεις των λειτουργών (εν τάξει λειτουργών).
Ίσως αυτό δεν είναι άσχετο με το παράδειγμα που τίθεται μπροστά μας από τις Μυροφόρες γυναίκες, που ενώ λυπημένες περπατούν προς τον τάφο νωρίς το πρωί του Πάσχα με μυρωδικά στο χέρι έτοιμες να αλείψουν το σώμα του Κυρίου «σύμφωνα με ότι είναι πρέπον» για την επάλειψη των νεκρών, αντ’ αυτού κεραυνοβολήθηκαν με το πρώτο πασχάλιο «αλλά μάλλον» … «τί ζητεῖτε τὸν ζῶντα μετὰ τῶν νεκρῶν;» (Λκ. 24:5)… διερωτάται ο άγγελος.
Το «αλλά» σ’ αυτό το σημείο της ευχής δεν είναι πολύ διαφορετικό… αλλά μάλλον (Εσύ) τις δέχεσαι/ τις υποψήφιες γυναίκες/στην τάξη των λειτουργών (εν τάξει λειτουργών). Υπάρχει μια ξεκάθαρη «προώθηση» που λαμβάνει χώρα της γυναίκας που χειροτονείται και που είναι έτοιμη να γίνει δεκτή στην τάξη των λειτουργών… (εν τάξει λειτουργών). Αυτό είναι ένας από τους πιο ισχυρούς λειτουργικούς όρους που χρησιμοποιείται αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του τυπικού της χειροτονίας. Αυτός ο όρος είναι στενά συνδεδεμένος με ιερατική διακονία, ιδαίτερα με χριστιανική λατρεία. Τι συνεπάγεται αυτό για τις διακόνισσες δεν έχει διαμορφωθεί στην ευχή, καθώς αφορά άνδρες διακόνους, ιερείς και επισκόπους… Φαίνεται πως δυναμικά διαμορφώνει την κατάσταση για την «λειτουργία» της γυναίκας διακόνου μέσα στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας και την ίδια στιγμή να παραμένει ασαφές/αόριστο για το πως αυτό θα λάβει χώρα/θα πάρει σάρκα και οστά.
Με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος η τελική κρίση θα έρθει από τους ιεράρχες μας, οι οποίοι λειτουργούν ως πατέρες μας στον Κύριο. Παρ’ όλα αυτά, με οποιουσδήποτε τρόπους μπορεί να έχουν υπηρετήσει οι διακόνισσες λειτουργικά στην Εκκλησία κατά τη βυζαντινή περίοδο, η συχνότητα της χρήσης της λέξεις «λειτουργία» είναι σημαντική. Τα λόγια της ευχής παρέχουν μια ισχυρή ένδειξη για μας ότι ακόμη και μέσα από τους περιορισμούς τους ιστορικού και πολιτισμικού πλαισίου της, η γυναίκα διάκονος ήταν ορατή και πολύ ενεργό μέλος της λατρείας της τοπικής Εκκλησίας κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου.
Και πάλι είμαστε υποχρεωμένοι να εκτιμήσουμε αυτή τη σημασία μέσω του «φακού» του Θείου Ελέους. Τι σημαίνει αυτό για την Εκκλησία σήμερα;
Υπάρχουν πολλά περισσότερα τα οποία θα ευχόμουν να μπορούσα να μοιραστώ μαζί σας, αλλά πρέπει να σταματήσω εδώ. Ως συμπέρασμα αυτής της παρουσίασης θα ήθελα να προσφέρω μια μικρή παράγραφο που θα μας βοηθήσει να θυμηθούμε τις συζητήσεις μας σήμερα:
Το απόσπασμα προέρχεται από την ομιλία της Α.Θ.Π. τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίο προς τις συνέδρους της Διεθνούς Διάσκεψης Ορθόδοξων Γυναικών το 1997 στην πόλη του. Στην ομιλία του ο ίδιος αναφέρει τα εξής:
Η τάξη των χειροτονημένων διακονισσών είναι ένα αναμφισβήτητο κομμάτι της παράδοσης που προέρχεται από την αρχαία Εκκλησία. Τώρα, σε πολλές από τις εκκλησίες μας, υπάρχει μια αυξανόμενη επιθυμία να αποκατασταθεί αυτή η τάξη, έτσι ώστε οι πνευματικές ανάγκες του Λαού του Θεού να μπορούν να εξυπηρετούνται καλύτερα. Υπάρχει ήδη ένας αριθμός γυναικών που φαίνεται να καλείται σ’ αυτό το λειτούργημα.
Με αυτό κατά νου, είμαστε και πάλι υποχρεωμένοι να εκτιμήσουμε τη σημασία του διαμέσου του «φακού» του Θείου Ελέους. Τι σημαίνει αυτό για την Εκκλησία μας σήμερα;
* Τμήματα της παρούσας εισήγησης παρουσιάστηκαν επίσης τον Ιούνιο του 2014 κατά τη διάρκεια συνεδρίου με θέμα: Θείον Έλεος και γυναίκες της Εκκλησίας: Θεολογικές προοπτικές, Ορθόδοξη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού, υπό έκδοση.
* Τμήματα αυτού του τμήματος σχετικά με το Θείον Έλεος συγγράφηκαν από κοινού με το «Όραμα της Αγίας Αικατερίνης», βλ. www.saintcatherinesvision.org.
