Από την εισαγωγή του βιβλίου
Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο μέ τήν Ἅλωση τῆς Πόλης ἀπό τόν Μωάμεθ τόν Πορθητή τό 1453 εἰσέρχεται σέ μία νέα ἱστορική περίοδο τῆς μακραίωνης ἐπίγειας πορείας του, ἐντός τῶν θεσμικῶν πλαισίων τῆς Ὀθωμανικῆς πλέον Αὐτοκρατορίας. Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο δέν ὁλοκληρώνει βέβαια οὔτε ἐξαντλεῖ τόν ἱστορικό του ρόλο καί τήν οἰκουμενική του διακονία στό πλαίσιο ἑνός ἐγκόσμιου θεσμοῦ, ὅπου, ἐν μέσῳ τῶν ἀνθρωπίνων περιπετειῶν, ἱστορικές συγκυρίες καί περιστάσεις ὁδηγοῦν τό Πατριαρχεῖο μας στόν 21ο αἰώνα.
«Ἡ χάρις τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησού Χριστοῦ καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί Πατρός καί ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» διαφυλάττουν γιά 17 αἰῶνες καί πλέον τήν πορεία τῆς πρωτόθρονης καί πρωτεύθυνης Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Τό μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας, «τῆς Μίας, Ἁγίας, Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας», τελεσιουργήθηκε μέχρι τό 1453 γιά τή σωτηρία, τό ἔλεος, τήν ἑνότητα καί τήν εὐλογία τοῦ πιστοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ, «τοῦ σύμπαντος κόσμου», στό θυσιαστήριο τῆς Ἁγιά-Σοφιᾶς, ὅπου κτυπᾶ ἡ καρδιά τοῦ ὀρθόδοξου Γένους, καί ἀπό τό 1601 τελεσιουργεῖται ἀδιάκοπα στόν πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό τοῦ Ἁγίου μεγαλομάρτυρα Γεωργίου.
Ἡ συνεχιζόμενη γιά τρίτη δεκαετία, Θείῳ βουλήματι, ἱστορική καί ρηξικέλευθη διακονία στόν Οἰκουμενικό Θρόνο, τοῦ δυναμικοῦ καί πρωτοπόρου Πατριάρχου μας Βαρθολομαίου, ἐκφράζει τή μέριμνα καί τήν ἀγάπη τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ πρός τό καθαγιασμένο ὑπό τῶν αἰώνων θυσιαστήριο τοῦ Ἱεροῦ τῆς Ὀρθοδοξίας Κέντρου, «ὅπου αἱ πλάκες τῆς Διαθήκης τοῦ Μωϋσέως καί ἡ Σκηνή τοῦ Μαρτυρίου καί ἡ Ἁγία Τράπεζα τῆς Χάριτος ἀπό αἰώνων ἐκπέμπουν φῶς ἀληθείας, φῶς σταυροῦ, φῶς Ἀναστάσεως».
Οἱ σελίδες τοῦ ἀνά χεῖρας βιβλίου, μέ τά δημοσιευόμενα κείμενα, συνθέτουν πτυχές ἀπό τήν ἱστορία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στούς ὕστερους χρόνους τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Πιό συγκεκριμένα μεταξύ 19ου καί 20οῦ αἰώνα, κυρίως μετά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 καί μέχρι τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα, ὅταν ἡ τότε νέα τάξη πραγμάτων, μέ τίς ἀντιπαλότητες καί τούς ἐθνικούς πολέμους, ἐπέφερε τήν ὁλοκληρωτική ἀναδόμηση στόν βαλκανικό καί μικρασιατικό κόσμο, ἐν μέσῳ τῶν ἐθνοκαθάρσεων καί τῶν ἐθνοκτονιῶν τοῦ 19ου καί 20οῦ αἰώνα.
Ἡ ἐποχή πού καλύπτει τή θεματολογία αὐτοῦ τοῦ βιβλίου δέν εἶναι ἡ πλέον ὀδυνηρή ἤ τραγική στή μακρόχρονη πορεία τοῦ Γένους μας, τῆς Ρωμιοσύνης, τοῦ Ἑλληνισμοῦ, μέ τίς πολύμορφες περιπέτειές του μέσα στήν Ὀθωμανική Αυτοκρατορία.
Ἡ ἀνακύψασα καί διαμορφωθεῖσα σέ συντομότατο χρονικό διάστημα, περί τά δέκα πέντε περίπου χρόνια ὡς τό 1923, πραγματικότητα τοῦ σύγχρονου ἐθνικού τουρκικοῦ κράτους, ὑπῆρξε ἰδίως στίς δεκαετίες πού ἀκολούθησαν τά μέσα τοῦ προηγούμενου αἰώνα, ἡ πλέον ἐπώδυνη γιά τόν Ἑλληνισμό τῆς Κωνσταντινούπολεως, τῆς Ἴμβρου, τῆς Τενέδου, σέ σχέση πάντοτε μέ τά προηγηθέντα τόν 19ο αἰώνα μεταξύ τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ, ἑλληνόφωνου, κυρίως ἀλλά καί ἀλλόγλωσσου, τοῦ βαλκανικοῦ καί μικρασιατικοῦ χώρου καί τῶν μουσουλμάνων.
Οἱ περί τά Τανζιμάτ καί τίς μεταρρυθμίσεις δεκαετίες στά μέσα τοῦ 19ου αἰώνα, μέ τούς Γενικούς καί ποικίλους ἄλλους κανονισμούς, διοργανισμούς καί καταστατικά συλλόγων συνθέτουν τίς ζωντανές ἀνταύγειες τοῦ πολύχρωμου μωσαϊκοῦ κόσμου τῆς ἐθναρχίας. Ἑλληνόφωνοι, βλαχόφωνοι, σλαβόφωνοι, ἀρβανιτόφωνοι καί τουρκόφωνοι ὀρθόδοξοι χριστιανοί, ποίμνιο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί ὑπήκοοι τοῦ Σουλτάνου, σέ συνεργασία μέ τούς μουσουλμάνους, τούς Ἑβραίους, τούς Ἀρμένηδες ἀνασκουμπώνονται, γιά νά ἀναδιαρθρώσουν τίς δομές τοῦ διοικητικοῦ τους συστήματος, νά τό διασώσουν καί νά διασωθοῦν. Οἱ φανατικοί μουσουλμάνοι μέ τή σαρία ἀντιδροῦν μέ ἀπολυτότητα σέ κάθε συλλογική μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Ἡ σφαγή τῶν προξένων τῆς Θεσσαλονίκης τό 1876 καί ἡ σφαγή τοῦ Ἡρακλείου τό 1898 δυναμιτίζουν, μέ τή στενόμυαλη καί ἄκρως περιοριστική προσκόλληση στό γράμμα τοῦ ἰσλαμικοῦ νόμου, κάθε μεταρρυθμιστική προσπάθεια τῶν Τανζιμάτ. Τά ἐθνικά κέντρα Ἀθήνα, Βελιγράδι, Σόφια, ἀπό τή μεριά τους, στά πλαίσια τοῦ ἀλυτρωτισμοῦ καί τῆς ἐθνικῆς ὁλοκλήρωσης στοχεύουν καί ἐπιτυγχάνουν, μέσα ἀπό τήν παντοδυναμία καί τόν μεσσιανισμό τῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας, τόν διαμελισμό τῆς αὐτοκρατορίας. Τά Τίρανα μέ τό Βουκουρέστι θά ἀκολουθήσουν.
Στό βιβλίο συνθέτεται ἡ προβληματική μελετημάτων μου, ἡ ὁποία ἐκφράστηκε τήν τελευταία δεκαπενταετία μέ κείμενα πού ξεκινοῦσαν κατ’ ἀρχήν ἀπό τίς πανεπιστημιακές παραδόσεις. Προσεγγίζει, μέ ἐλάχιστες ἐπαναλήψεις, πέρα ἀπό τά τυποποιημένα ἱστορικά σχήματα τῶν ἰδεολογικῶν ἐπιλογῶν τῆς νεωτερικότητας τοῦ 19ου καί 20οῦ αἰώνα, πτυχές ἀπό τήν ἱστορία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ὅταν ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία βρίσκεται στή δύση τῆς ἱστορικῆς της πορείας, ἐν μέσῳ κοσμογονικῶν ἀλλαγῶν καί ἀνακατατάξεων. Θερμότατες εὐχαριστίες ὀφείλω στόν διδάκτορά μας κ. Ἀθανάσιο Σωτ. Τζιερτζῆ, ὁ ὁποῖος μέ περισσή φιλοτιμία, διακονία καί ἀγάπη ἐπιμελήθηκε τήν ἔκδοση καί αὐτοῦ τοῦ βιβλίου.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος …………………………………………………………………………..19
Εἰσαγωγή …………………………………………………………………………..21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ
1. Ἡ Θεσσαλονίκη ἀποχαιρετᾶ πανηγυρικά τόν Ἰωακείμ Γ΄ καί ἡ Κωνσταντινούπολη ὑποδέχεται τόν Πατριάρχη (1878) …………………………..25
α) Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί Γένος λίγο πρίν καί περί τούς χρόνους τοῦ Ἰωακείμ …………………………………25
β) Ὁ Θεσσαλονίκης Ἰωακείμ, οἱ ἑλληνόφωνοι Ρωμιοί, τά μιλέτια καί ἡ σφαγή τῶν προξένων ……………………30
γ) Ἡ ἐκλογή τοῦ Πατριάρχη …………………………………………..35
δ) Ἐκδηλώσεις καί αἰσθήματα θρησκευτικῶν, πολιτικῶν καί ἐκπαιδευτικῶν ἀρχῶν πρός τόν νέο Πατριάρχη …………………………………………………………….40
ε) Ἔθνος καί Μακεδονία στούς λόγους τοῦ Γυμνασιάρχη Δημητριάδη ………44
2. Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Ἰωακείμ Γ΄: ἑκατό χρόνια ἀπό τήν ἐκδημία του (1912-2012) ……………………………….57
α) Βιογραφία τοῦ Ἰωακείμ Γ΄ …………………………………………57
i. Ἡ πρώτη Πατριαρχία τοῦ Ἰωακείμ καί τό αὐτοκρατορικό ὅραμα …………….59
ii. Δεύτερη Πατριαρχία (1901-1912) καί ἡ στροφή πρός τό ἐθνικό κέντρο ……64
β) Προσέγγιση τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἰωακείμ Γ΄ ………………….67
γ) Ἰωακειμικοί καί ἀντιωακειμικοί ………………………………70
δ) Δεύτερη Πατριαρχία Ἰωακείμ Γ΄ καί τό ζήτημα τῶν ὀκτώ συνοδικῶν ……..72
ε) Ὁ Ἰωακείμ καί τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων ……………74
στ) Ἰωακειμικοί καί βενιζελικοί ……………………………………..77
3. Βιογραφία καί λόγος τοῦ Ἀλεξανδρείας Σωφρονίου Δ΄ ἐπί τῆ πεντηκονταετηρίδι τῆς ἀρχιερατείας του ……79
4. Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντῖνος Ε΄ (1897-1901): δύο ἐξόδιοι λόγοι ………….95
5. Οἱ Προκαθήμενοι τῶν πρεσβυγενῶν Πατριαρχείων τό 1912 ἀναγορεύονται ἐπίτιμοι διδάκτορες τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν ………………………………101
α) Ἡ ἀπόφαση τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς νά τιμηθοῦν οἱ προκαθήμενοι τῶν πρεσβυγενῶν Πατριαρχείων ……………..101
β) Τά αἴτια τῆς ἀνακήρυξης τῶν προκαθήμενων σέ ἐπιτίμους διδάκτορες …105
γ) Βιογραφίες τῶν τεσσάρων Πατριαρχῶν ……………110
6. Μελέτιος Μεταξάκης ………………………………………………119
α) Ἡ πορεία τοῦ Μελετίου ἕως τήν ἐκλογή του στή Μητρόπολη Ἀθηνῶν ……119
β) «Κωνσταντινούπολις πάσχει ἐκ βενιζελίτιδος» ………123
γ) Ἀπό ὑποψήφιος τό 1913 Οἰκουμενικός Πατριάρχης τό 1921 …………………125
δ) Συναντήσεις μέ Λόυδ-Τζωρτζ, Κλεμανσώ καί Πουανκαρέ ……………………130
ε) Ἡ στάση τοῦ Ἀλεξανδρείας καί τοῦ Κύπρου πρός τόν Πατριάρχη Μελέτιο ……133
στ) Ὁ Μελέτιος ὡς Μητροπολίτης Ἀθηνῶν ………………136
7. Ὁ Μελέτιος Μεταξάκης στά ὀρθόδοξα κέντρα τῆς αὐτοκρατορικῆς συνέχειας (330-1923) ……………..…..143
α) Ἀπό τήν Κρήτη καί τά Ἱεροσόλυμα Μητροπολίτης Κιτίου ………………… 143
β) Ἡ Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα τῆς αὐτοκρατορικῆς συνέχειας καί τῶν ὀρθόδοξων κέντρων …………………………………………………………146
γ) Τό τέλος τῆς αὐτοκρατορικῆς συνέχειας ………………152
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄: ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΘΝΑΡΧΙΑ ΣΤΟ ΕΘΝΟΣ
1. Ἐθναρχία καί ἔθνος …………………………………………….157
α) Τό πέρασμα ἀπό τήν ἐθναρχική στήν ἐθνική συνείδηση ………………………157
β) Ἡ ἀρχή τῆς δημιουργίας τοῦ βουλγαρικοῦ ἔθνους ………..160
γ) Ἡ συνείδηση τοῦ Γένους τῶν ὀρθοδόξων ……………163
δ) Μεταξύ Φαναριωτῶν, Ρήγα Φεραίου, Φαρμακίδη καί Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ………………..166
ε) Γρηγόριος Ε΄ καί «τό ὅλον ἔθνος» τοῦ Καστόρχη 168
στ) Γρηγόριος ΣΤ΄, Γένος καί ἑλληνόφωνη παιδεία στήν αὐτοκρατορία ……174
ζ) Ἀπό τά ἀποκαλυπτήρια στήν ἁγιοποίηση τό 1921 τοῦ Γρηγορίου Ε΄ παρόντος τοῦ Μανουήλ Γεδεών ……176
η) Ἐθνοφυλετισμός ………………………………………………………178
θ) Καταδίκη τοῦ ἐθνοφυλετισμοῦ (1872) ……………………181
ι) Στροφή τῆς ἐθναρχούσας Ἐκκλησίας (Κωνσταντινούπολης) πρός τό ἐθνικό κέντρο (Ἀθήνα)
ια) Προσέγγιση Κωνσταντινούπολης – Ἀθήνας. Μακεδονικός ἀγώνας ………186
ιβ) Οἱ Σύλλογοι τοῦ ἔθνους στήν Κωνσταντινούπολη καί τή Σμύρνη …………189
i. Ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἑλληνικός φιλολογικός σύλλογος ……………………189
ii. Ἡροκλῆς Βασιάδης καί ὁ Καισαρείας Εὐστάθιος…191
iii. Ἡ Σμύρνη, ὁ κανονισμός τοῦ ἀναγνωστηρίου καί ὁ φιλεκπαιδευτικός σύλλογος «Ὅμηρος» …………………193
iv. Τό ἐθνικό κέντρο καί οἱ σύλλογοι …………………………195
v. Τό Παρθεναγωγεῖο καί τό Ὀρφανοτροφεῖο τῆς Σμύρνης ……………………… 196
2. Ἐθναρχοῦσα Ἐκκλησία καί Κρῆτες Νεομάρτυρες (1643-1867) ………………201
α) Δεδομένα τῆς κοινῆς συνείδησης τῶν Νεομαρτύρων ………………………….201
β) Νεομάρτυρας στούς πρώτους αἰῶνες τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας …205
γ) Παπασυναδινός καί ἡ αὐτοκρατορία ……………………207
δ) Οἱ Νεομάρτυρες τήν ἐποχή τῆς μετάβασης ἀπό τήν ἐθναρχία καί τήν ἐθναρχική συνείδηση πρός τό ἔθνος καί τήν ἐθνική συνείδηση ……………211
ε) Νεομάρτυρες μετά τήν ἵδρυση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους …………………………216
3. Ὁ ἱερομάρτυρας Κύπρου Κυπριανός: ἡ ἐθναρχοῦσα Ἐκκλησία στήν Ὀθωμανική Aὐτοκρατορία πρίν ἀπό τό 1821 ……………………………………221
α) Ἐθναρχοῦσα Ἐκκλησία …………………………………………221
β) Ὁ Κυπριανός ἀπό τήν Κύπρο στίς Παραδουνάβιες Ἡγεμονίες ………………223
γ) Οἱ τῆς ἐθναρχίας διαλεγόμενοι μέ τόν διαφωτισμό …………………………….227
δ) Ὁ προκάτοχος τοῦ Κυπριανοῦ Χρύσανθος καί οἱ Ἀρχιερεῖς τῆς Κύπρου …231
ε) Ἡ Κύπρος ἀπό τήν ἐθναρχία στό ἔθνος ………………233
4. Ὁ Ἀδριανούπολεως Δωρόθεος Πρώιος …………………235
α) Δωρόθεος Πρώιος ……………………………………………………235
β) Σχολάρχης στή Μεγάλη τοῦ Γένους Σχολή στό Κουρουτσεσμέ ………………237
γ) Ἡ ἔκδοση τῆς Κιβωτοῦ. Τά ἄλλα ἔργα τοῦ Πρωίου …………………………….242
δ) Ἡ γραμμή τῶν παραδοσιακῶν καί ὁ Πρώιος ………247
5. Πατριαρχικός Τόμος τοῦ 1850: πρόσωπα καί ἰδεολογίες
α) Ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 καί ὁ Ἰωάννης Καποδίστριας ………………………251
β) Οἱ εἰς Χριστόν πιστεύοντες κατά τά συντάγματα τῆς Ἐπανάστασης «εἰσί Ἕλληνες» ………………………………253
γ) Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς καί ὁ Θεόκλητος Φαρμακίδης ……………………….258
i. Ἀδαμάντιος Κοραῆς (1748-1833) ……………………………258
ii. Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860) ……….……………260
δ) Ἰδεολογικές προϋποθέσεις τοῦ ἑλλαδικοῦ αὐτοκέφαλου ………………………261
ε) Ἡ ἑπταμελής ἐπιτροπή καί ἡ συνάντηση τῶν Ἀρχιερέων ……………………264
στ) Ὁ καταστατικός χάρτης τοῦ 1833 καί ὁ σκοπός του ………………………..265
ζ) Ὁ Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος (1780-1857) καί οἱ ἀντιδράσεις γιά τήν ἐκκλησιαστική κατάσταση ……………..268
η) Ἀποκατάσταση τῶν σχέσεων μέ τό Πατριαρχεῖο: Συνοδικός Τόμος τοῦ 1850 – Ὁ νέος καταστατικός χάρτης τοῦ 1852 ……………………………………………271
θ) Ἐπίμετρο: Ἀπό τόν Ἀθηνῶν Χρυσόστομο Παπαδόπουλο στόν ἀπό Κορινθίας Δαμασκηνό καί τόν Χρύσανθο Φιλιππίδη τόν ἀπό Τραπεζοῦντος …………274
i. Ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ……………274
ii. Ἡ ἐκλογή τοῦ Δαμασκηνοῦ καί ἡ παρέμβαση τοῦ Μεταξᾶ ὑπέρ τοῦ Χρυσάνθου ………………………………276
iii. Ἀρχιεπίσκοπος Χρύσανθος …………………………………..278
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄: ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ
1. Ἀπό τόν Γεροντισμό στούς Γενικούς Κανονισμούς …………………………..283
α) Τό ἱστορικό πλαίσιο τῆς πορείας πρός τόν Γεροντισμό ………………………283
β) Τό συνοδικό σύστημα τοῦ Γεροντισμοῦ ………………..283
γ) Ἡ ψήφιση τῶν Γενικῶν Κανονισμῶν …………………….288
δ) Τό κείμενο τῶν Γενικῶν Κανονισμῶν ……………………296
2. Διοργανισμός τῶν ἐν Κρήτῃ Ἱερῶν Μονῶν, Σταυροπηγιακῶν τε καί ἐνοριακῶν ……349
α) Τό κείμενο τοῦ Διοργανισμοῦ στό πλαίσιο τῶν Τανζιμάτ – μεταρρυθμίσεων καί τῶν Γενικῶν Κανονισμῶν ………………………………………………349
β) Διοργανισμός, Ὀργανικός Νόμος, δημογεροντίες, σύμβαση Χαλέπας καί παιδεία ………………………………353
3. Κανονισμός «περί τοῦ Ἐνοριακοῦ Κλήρου τοῦ ὑπό την ἄμεσον δικαιοδοσίαν τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κωνσταντινουπόλεως» ……………………………………………359
α) Τό περιεχόμενο τοῦ Κανονισμοῦ γιά τόν ἐνοριακό κλῆρο τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κωνσταντινουπόλεως ………………………………………………………359
β) Το κείμενο …………………………………………………………………362
4. Γενικός Κανονισμός «τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἱερῶν Ἐκκλησιῶν» ……377
α) Ἡ ἐποχή πού ψηφίζεται ὁ Γενικός Κανονισμός γιά τίς ἐκκλησίες τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί οἱ προσπάθειες τῶν ὀθωμανιστῶν …………….……377
β) Τό περιεχόμενο τοῦ Κανονισμοῦ γιά τίς ἐκκλησίες τῆς Κωνσταντινουπόλεως ……380
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄: ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΡΗΤΗΣ
1. Ἐθνική ὁλοκλήρωση καί Ἐκκλησία Κρήτης ………….389
α) Ἀπό τή σύμβαση τῆς Χαλέπας (1878) στήν αὐτονομία τῆς Κρήτης (1898) ………389
β) Ἡ Ἱεραρχία τῆς Κρήτης στό τέλος τοῦ 19ου αἰώνα ……………………………….392
γ) Ὁ Ρεθύμνης Χρύσανθος, ὁ Κισσάμου Δωρόθεος καί ὁ Λάμπης Εὐμένιος…393
δ) Ὁ Κυδωνίας Νικηφόρος στήν ἐπανάσταση τοῦ 1897 …………………………395
2. Ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1897, τό Μητροπολιτικό ζήτημα καί ἡ Ἐκκλησία τῆς Κρήτης ……………………………………401
3. Δύο ἐγκύκλιοι (1898) τοῦ Ρεθύμνης Διονυσίου γιά τήν εἰρηνική συνύπαρξη χριστιανῶν καί μουσουλμάνων στήν Κρήτη …………………………………415
α) Τό ἱστορικό πλαίσιο τῆς ἐποχῆς ……………………………415
β) Τά δύο κείμενα ………..…………………………………………………421
4. Ὁ Μητροπολίτης Κρήτης Τίτος Ζωγραφίδης κορυφαῖος ἐκφραστής τῆς ἐθνικῆς ὁλοκλήρωσης 431
α) Ὁ Τίτος Ζωγραφίδης, ἡ Θεολογική Σχολή τῆς Χάλκης καί ὁ ἐθνικός στόχος………431
β) Ἐθνοπατριωτικά κείμενα τοῦ Τίτου Ζωγραφίδη …………..435
γ) Οἱ σχέσεις του Τίτου μέ τόν Ἐλευθέριο Βενιζέλο …………….438
δ) Συμπεράσματα ……………………………………………………………440
5. Ὁ Ἐπίσκοπος Ἱεροσητείας Ἀμβρόσιος καί ἡ μεταβαλλόμενη ἐποχή ………443
α) Ὁ Ἱεροσητείας Ἀμβρόσιος καί ἡ ἐποχή του …………443
β) Ὁ Ἀμβρόσιος στήν Ἀλεξάνδρεια καί στήν Κρήτη ἐπί Καραθεοδωρῆ ………448
γ) Ἀπό τήν αὐτονομία τῆς Κρήτης στήν ἕνωση ………451
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ………………………………………………………………459
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ……………………………………………………………………..483
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ …………………………………………….503
CONTENTS ………………………………………………………………………525
ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ………………………………………………531
