Εισήγηση του Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου της Σόφιας Ιβάν Δημητρώφ στην ημερίδα με θέμα: Ψηλαφώντας τα ίχνη της Κυριλλο-Μεθοδιανής ιεραποστολικής διαδρομής
Από όλους τους σλαβικούς λαούς ο βουλγαρικός λαός είχε την ευλογία του Θεού να επωφελειθεί με το καλλύτερο τρόπο από την ιεραποστολική δράση των αγίων Θεσσαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου, να γεύσει πλουσιώτατα τους ευεργετικούς καρπούς της. Για το λόγο αυτό και ο λαός μας πάντα είχε σαφή συνείδηση για το τί οφείλει στους φωτιστές του στην πίστη Χριστού.[1] Δεν είναι τυχαίο ότι ο λόγιος Βούλγαρος μοναχός Χράμπαρ περί το τέλος του Θ΄ αι. στο περίφημο σύγγραμμά του «Περί των γραμμάτων» προσπαθόντας να αναδείξει τη προταιρεότητα του σλαβικού αλφαβήτου έγραφε: «Εάν ρωτήσεις τα μικρά παιδιά που μαθαίνουν το σλαβικό αλφάβητο, λέγοντας, «Ποιος σας δημιούργησε το αλφάβητο και μετέφρασε τα βιβλία;» κάθε ένα απ’ αυτά γνωρίζει και θα απαντήσει τα εξής: «Ο αγ. Κωνσταντίνος ο Φιλόσοφος, ο ονομαζόμενος Κύριλλος, εκείνος μας δημιούργησε το αλφάβητο και μετέφρασε τα βιβλία και Μεθόδιος ο αδελφός του». Και αν τους ρωτήσεις: «Ποιά εποχή;» όλα τους γνωρίζουν και θα πουν, ότι κατά τη εποχή του Έλληνα βασιλιά Μιχαήλ και του Βόρη, του Βούλγαρου πρίγκιπα, και του Ραστίτσα, του πρίγκιπα Μοραβίας, και του Κότσελ, πρίγκιπα Μπλάτνου, κατά το έτος 6363 από τη δημιουργία του κόσμου». Την ίδια ευλάβεια για το μεγάλο έργο των φωτιστών των Σλάβων δείχνει και ο σύγχρονός του λόγιος Ιωάννης ο Έξαρχος, ο οποίος στον πρόλογό του έργου του “Ουρανοί” σημειώνει τα εξής: “Ο άγιος άνθρωπος του Θεού Κωνσταντίνος ο Φιλόσοφος, κατέβαλε πολλές προσπάθειες, δημιουργώντας τα γράμματα των σλαβικών βιβλίων και μεταφράζοντας επιλογή του Ευαγγελίου και του Αποστόλου, όσα μπόρεσε … και ο μεγάλος Αρχιεπίσκοπος του Θεού Μεθόδιος, ο αδελφός του, μετέφρασε όλα τα 60 κανονικά βιβλία από την ελληνική γλώσσα, δηλαδή την γραικική, στη σλαβική”. Αυτή η εκτίμηση για τους αγίους ιεραποστόλους των Σλάβων ακόμη από τις πρώτες γενηές των Βουλγάρων γραμματικών εξηγεί και το παντοτινό μεγάλο σεβασμό και τους επαινούς, που στην ιστορική του πορεία αποδίδει ο βουλγαρικός λαός στους τιμωμένους αγίους.
Η αποδιδόμενη στους αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο τιμή και δόξα εκφράσθηκε ευθύς εξ αρχής σε σύνταξη βίων και έπειτα ασματικών ακολουθιών, που ψάλλονταν την ημέρα της κοίμησής τους και σε άλλες ειδικές εορτές. Ζωγραφίσθηκαν εικόνες των αγίων, κτίσθηκαν ναοί αλλά και μοναστήρια προς τιμήν τους. Στη Βουλγαρία καθώς και στις άλλες σλαβικές χωρές,ορθόδοξες και μη, στα νεώτερα χρόνια στήθηκαν αγάλματα και άλλα μνημεία των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, ονομάσθηκαν στα ονόματά τους σχολεία και πανεπιστήμια, βιβλιοθήκες και άλλα μορφωτικά και πολιτιστικά ιδρύματα, πλατείες και οδοί σε πόλεις και χωριά, σε νεογέννητα παιδιά αλλά και σε μοναχούς και μοναχές δίδονται τα ονόματα Κύριλλος/Κυρίλλα και Μεθόδιος/Μεθοδία. Σήμερα στη Βουλγαρία υπάρχουν περίπου 150 ναοί (ενοριακοί, μοναστηριακοί και παρεκκλήσια), τιμώμενοι στα ονόματα των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Το πρώτο βουλγαρικό σχολείο πήρε το όνομα των αγίων αυτών ήδη το 1843 και μάλιστα στο Πρίλεπ (Πρίλαπος). Τότε στη σφραγίδα του σχολείου έγραφε «Българско училище св. Кирил и Методий. Прилеп 1843» («Βουλγαρικό σχολείο αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Πρίλεπ 1843»). Χωρίς σχόλια.
Υπάρχουν διάφορες γνώμες για το πότε για πρώτη φορά εορτάσθηκε η μνημή των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Βουλγαρία. Σύμφωνα με πληροφορίες ενός Αρμένη περιηγητή στο σχολείο της Σούμνας (Σούμεν) στις 11 Μαίου 1813 οι Βούλγαροι εόρτασαν τη μνήμη των φωτιστών τους στη χριστιανική πίστη αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Μαρτυρούνται ακόμη εορτασμός στις 11 Μαίου 1849 στη κωμόπολη Καλόφερ, καθώς και την ίδια μέρα του 1851 στο Πλόβντιβ, το 1853 στην Κωνσταντινούπολη. Και πάλι ότι η μνήμη τους εορτάσθηκε το 1857 στην Κωνσταντινούπολη και το Πλόβντιβ ταυτόχρονα. Από την αρχή ακόμη η εορτή αυτή είχε εκκλησιαστικό και σχολικό χαρακτήρα ταυτίχρονα. Και από το 1860 (ίσως υπό την επιρροή των σλαβοφίλων) η εορτή έγινε παλλαϊκή, διαδόθηκε και ανάμεσα στους αποδήμους Βουλγάρους στη Ρουμανία, τη σημερινή Δημοκρατία της Μολδαβίας και την Ουκρανία, ακόμη και οι εξόριστοι Βούλγαροι αντάρτες στο αντολίτικο Διαρμπακίρ την τίμησαν σαν τρόπο επαφής με την πατρίδα τους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι για τον προγματικό παλλαϊκό εορτασμό της 11 Μαίου 1860, ημέρας μνήμης των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου η τότε σερβική εφημερίδα Српски дневник έγραψε: «Για τον εορτασμό της μνήμης των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου σε όλη τη Βουλγαρία έρχονται ειδήσεις από όλα τα μέρη. Στο Γκάμπροβο, το Ιάμπολ, το Παναγκιούριστε, το Σόποτ, το Βέλες και σε πολλές από τις μεγαλύτερες πόλεις υπήρχαν εορτασμοί εις δόξαν και μνήμην αυτών των φωτιστών και δασκάλων των Βουλγάρων… Η φετινή ημέρα των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου, 11 Μαίου, θα μείνει γραμμένη με χρυσά γράμματα στην ιστορία του βουλγαρικού λαού, διότι οι περσισσότερες βουλγαρικές πόλεις την ημέρα αυτή αφυπνίσθηκαν και αποτείναξαν τη δεσποτεία του Φαναρίου».
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σειρά με την οποία αναφέρονται τα ονόματα των δύο αδελλφών. Ενώ κανονικά πρώτος αναφέρεται ο Κύριλλος και μετά ο Μεθόδιος, επειδή ο Κύριλλος πρώτος εκοιμήθη και αναδείχθηκε άγιος, αλλά και δοξάσθηκε σαν άγιος, στη μνημόνευση των δύο αγίων στις ακολουθίες, στη απόλυση κλπ. πρώτος μνημονεύεται ο Μεθόδιος, ο οποίος ήταν αρχιερέας, και μετά ο Κύριλλος. Αυτό όμως συμβαίνει μόνο σε λατρευτικά κείμενα, όπως και σε σύγχρονα ποιήματα για λόγους μετρικής.
Η μνήμη των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου εισήλθε πολύ νωρίς στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας Βουλγαρίας, μάλλον με την άφιξη των μαθητών τους στη Βουλγαρία κατά το 886. Ακόμη στη ζωή του αγ. Μεθοδίου εγράφη ο βίος του Κυρίλλου και στα εγκώμια προς αυτόν απευθύνονται εκκλήσεις ο άγιος να πρεσβεύει υπέρ των επαινούντων τον. Την ίδια λειτουργική τιμή απολαμβάνει και ο Μεθόδιος μετά την κοίμησή του. Και εφ’ όσον είναι γνωστές οι ημερομηνίες κοίμησής τους, αρχίζουν αμέσως οι μαθητές και συνεργάτες τους να τους τιμούν σαν άγιους, ανάλογα τον άγ. Κύριλλο στις 14 Φεβρουαρίου και τον άγ. Μεθόδιο στις 6 Απριλίου.[2] Ήδη το ΙΒ΄ ή το ΙΓ΄ αι. μαρτυρείται στα λειτουργικά βιβλία και η μέρα κοινής μνήμης των δύο αγίων στις 11 Μαίου (σε περγαμηνό σλαβικό κώδηκα του ΙΒ΄-ΙΓ΄ αι. του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Μόσχα και στο γνωστό Λομπκώφσκη πρόλογο του ΙΓ΄ αι.). Στους βίους αγίων που συνέταξαν το ΙΣΤ΄ αι. ο άγ. Μακάριος μητροπολίτης Μόσχας και το ΙΖ΄-ΙΗ΄ αι. ο άγ. Δημήτριος του Ροστώβ αναφέρουν τη μνήμη των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου στις 11 Μαίου.
Αφού ο όσιος Παΐσιος ο Χιλανδαρινός, ο αφυπνιστής του βουλγαρικού λαού, δημοσίευσε ή μαλλον τελείωσε το 1763 και άρχισε να διαδίδει αντιγράφων τη Σλαβοβουλγαρική ιστορία του, όπου αναφέρει σαν αγίους τους φωτιστές των Σλάβων Κύριλλο και Μεθόδιο, απλώθηκε ανάμεσα στους Βουλγάρους η μνήμη των αγίων αυτών.
Ωστόσο η πρώτη γνωστή ακολουθία των Κυρίλλου και Μεθοδίου τυπώθηκε μόλις το 1862 σε σχέση με τους εορτασμούς στη Ρωσία για την πρώτη χιλιετία του σλαβικού αλφαβήτου και της σλαβικής γραμματείας.[3] Με την πρωτοβουλία των σλαβοφίλων Ι. Σ. Αξάκωφ, Σ. Α. Χωμιακώφ, Α. Σ. Ρατζίνσκη κ. ά. Στο ναό του πανεπιστημίου Μόσχας τέλεσαν την πρώτη πανηγυρική ακολουθία προς τιμήν των φωτιστών των Σλάβων. Τον ίδιο χρόνο στην Κωνσταντινούπολη ανατυπώθηκε από την εκεί βουλγαρική παροικία η ίδια ακολουθία των αγίων αυταδέλφων. Κατά το Βούλγαρο υμνογράφο Παρθένιο, επίσκοπο Λεύκης (1907-1982), η ακολουθία αυτή έχει συνταχθεί από Ρώσο υμνογράφο, καθώς διαφαίνεται από τις ρωσικές λέξεις στη σλαβονική γλώσσα. Δεν υπάρχουν ενδείηεις ότι στο μεσαίωνα υπήρχε ακολουθία για την κοινή μέρα της μνήμης των δύο αγίων Κύριλλο και Μεθόδιο. Δεν είναι γνωστό και κατά πόσον οι ακολουθίες για τις μέρες μνήμης του καθενός (δηλαδή 14 Φεβρουαρίου και 6 Απριλίου) ήταν πλήρεις και σε ποιό βαθμό ή απλώς υπήρχαν μόνο κανόνες, απολυτίκια και κάποια στιχηρά. Όπως είναι γνωστό, οι σλαβικές ορθόδοξες εκκλησίες τους τελευταίους αιώνες (ΙΗ΄-Κ΄ αι.) προμητεύονταν τα λειτουργικά βιβλία από τα τυπογραφεία της Ρωσίας. Με τον τρόπο αυτό είχε ομοιοποιηθεί κατά πολύ η λειτουργική παράδοση των εκκλησιών αυτών. Μόλις στα μέσα του περασμένου (Κ΄) αιώνα ο μνημονευθείς υμνογράφος επίσκοπος Παρθένιος εξέδωσε δική του παραλλαγή των ακολουθιών για τις εορτές 14 Φεβρουαρίου, 6 Απριλίου και 11 Μαίου.[4] Και από τότε οι ακολουθίες αυτές έγιναν τα επίσημα υμνογραφικά κείμενα προς τιμήν των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου στη λειτουργική παράδοση της Βουλγαρικής εκκλησίας.
Κοινό χαρακτηριστικό των ακολουθιών αυτών είναι ότι συντάχθηκαν από Σλάβους υμνογράφους απ’ ευθείας στα αρχαία σλαβονικά και δεν είναι μεταφράσεις από ελληνικά πρωτότυπα (κάτι το πολύ συνηθισμένο στην ορθόδοξη υμνογραφία). Όσο για τις παραλλαγές, αυτό είναι αρκετά συχνό φαινόμενο.
Η ακολουθία του αγ. Κυρίλλου για την ημέρα της κοίμησής του (14 Φεβρουαρίου), όπως τελείται σήμερα στη Βουλγαρική εκκλησία, συνδιάζεται με την ακολουθία του εορταζόμενου την ίδια μέρα οσίου Αυξεντίου Βιθυνίας. Τα κείμενα προς τιμήν του οσ. Αυξεντίου προηγούνται, μόνο στους κανόνες στα κοντάκια προηγείται το κοντάκιο του αγ. Κυρίλλου.[5] Δεν υπάρχουν στιχηρά στους στίχους του εσπερινού, ούτε στους αίνους του όρθρου. Στα κείμενα εξυμνείται ο άγιος σαν «διδάσκαλος των Σλάβων»[6], άλλος Κύριλλος (παράλληλα με τον άγ. Κύριλλο Αλεξανδρείας) «τω ονόματι και τη διανοία»[7]. Σε σχέση με την ούτως λεγόμενη αίρεση της τριγλωσσίας ο υμνογράφος δηλώνει, ότι ο φωτοδότης Χριστός ο Κύριος τον έστειλε «διδάσκαλον παντί τω κόσμω διδάσκοντα τα σκοτεινά έθνη της εσπερίας»[8]. Να και μερικά άλλα σημεία, χαρακτερίζοντα τη δράση του αγ. Κυρίλλου:
«εις Ρώμην ελθών και εκεί το σώμα σου καταλιπών»[9]
«άλλος Αβραάμ ανεδείχθεις, μακάριε, μετοικήσας εκ της σης πατρίδος»[10]
«η σύναξις καταισχύνθει, τοις Αγαρινοίς προσκειμένη…, εν παραβολαίς διασαφηνίσαντός σου, σοφέ, τον έναν Θεόν τον τρισήλιον»[11]
«την βόρειον γην και την νώτιον φωτίσας, τοις δε εν τη εσπερία φως ανέσπερον ανεδείχθεις»[12]
«ως την των Εβραίων συναγωγήν εν πόλεσιν βορείοις τοις σοις ρήμασιν κατετρόπωσες, τότε και των χαζάρων προσετέθει σοι πλήθος»[13]
«στερέωμα μέγα έσχεν σε η γη Παννονίας»[14]
«Παύλου του μακαρίου μαθητής γενόμενος και εκείνου ταις αρεταίς ακολουθήσας, διέτρεξες έως περάτων τα εσπέρια και τον λόγον σπείρας εις έθνεσιν, εν Ρώμη το πνεύμα σου εις χείρας Θεού παρέδωκας»[15].
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αναφορά στα λείψανα του αγίου: «΄Ηλιος τη γη ανέτειλες, διδάσκαλε,… φωτίσας τους πιστώς σε υμνούντας και τη κιβωτώ του σώματός σου παρεστώτες. Μνημόνευσον, μακάριε, των σων μαθητών»[16].
Η ακολουθία του αγ. Μεθοδίου συνδιάζεται με την του αγ. Ευτυχίου, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Και εδώ βλέπουμε την ίδια μεγάλη εκτίμηση για το φωτιστικό έργο του Θεσσαλονικέα αγίου. Ονομάζεται «ιεράρχης», ο οποίος «μετά του αδελφού του εφευρετής υπήρξεν των αγίων γραμμάτων»[17]. Ο υμνογράφος θέλει το Μεθόδιο αγωνιστή ενάντιον της αιρέσεως του «και εκ του Υιού», γράφοντας: «εθεολόγησας φανερώς τον Πατέρα ουν Γεννήτορα του Υιού και του Πνεύματος Εκπορευτήν, έτι δε τον Παράκλητον εκ του Πατρός εκπορευόμενον, αλλ’ ουκ και εκ του Υιού. Διό ενεδείχθεις τοις της πρώτης συνόδου πατράσιν ομόφρων»[18]. Εξυμνείται ειδικά το ιεραποστολικό έργο του Μεθοδίου μαζί με τον Κύριλλο: «εν τη κοιμήσει του ιεράρχου Μεθοδίου, του φωτιστού της γης Μοραβίας και ισαποστόλου των χωρών των Σλάβων. Ούτος γαρ τα του κόσμου αγαθά καταλιπών και τον σταυρόν της ιεραποστολής επ’ ώμων άρας, μετά του αδελφού τα γένη των Σλάβων εφώτησε»[19]. Και ακόμη: «Ικετεύομέν σε, ένδοξε ιεράρχα Μεθόδιε, το διασπαρθέν αιρετικοίς ποίμνιόν σου φύλαξον εν τη ορθοδόξω πίστει»[20].
Ο άγ. Μεθόδιος ονομάζεται «ποιμήν μέγας των Σλοβένων»[21]. Ταυτόχρονα «η βασιλική Παννονία μετά του νέου (μάλλον «νεοφωτισθέντος») λαού αυτής χαίρει, τον έντιμον ποιμένα γνωρίζουσα τον ιεράρχην Μεθόδιον»[22]. Τρεις φορές στον προς Μεθόδιο κανόνα αναφέρονται με τα ονόματά τους και οι δύο αδελφοί (δ΄, ζ΄ και θ΄ ωδή). Για τους δύο αδελφούς καυχόνται «η πόλις Θεσσαλονίκη, η Βουλγαρία δε και η Παννονία και η Μοραβία»[23]. Μια αναφορά στην παράδοση, ότι ο άγ. Μεθόδιος εκοιμήθη και ετάφη στη Μοραβία βρίσκουμε προς το τέλος του κανόνα: «Σε υμνεί, μακάραιε, η γη Μοραβίας, το σεμνόν σώμα σου έχουσα»[24].
Η ακολουθία για την ειδική κοινή εορτή των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου στις 11 Μαίου, εκδοθείσα από τον επ. Παρθένιο, δίνει επίσης αρκετές πληροφορίες για τους ιεραποστόλους των Σλάβων. Υπογραμμίζεται πρωτίστως η κηρυκτική δράση των αγίων, οι οποίοι όχι μόνο δίδαξαν στους Σλάβους την πίστη στο Χριστό, αλλά και συγκεκριμένως διετράνωσαν το δόγμα για την Αγία Τριάδα. Στο κείμενο της κοινής ακολουθίας επανειλημμένως αναφέρεται το παράδιγμα, με το οποίο ο άγ. Κύριλλος παραλληλίζει μπροστά στους σαρακινούς τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος προς τον ήλιο με τη σφαίρα του, τις ακτίνες και τη ζέστη του[25]. Ασφαλώς ο υμνογράφος όταν συνέτασσε την ακολουθία είχε υπ’όψιν του το περιχόμενο των βίων των δύο αγίων και ιδικά την εφεύρεση των σλαβικών γραμμάτων.[26] Στο απολυτίκιο απευθύνεται προευχή οι άγιοι να εδραιώσουν «τα σλαβικά έθνη εις την ορθόδοξον πίστην και την ομόνοιαν». Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνει ο υμνογράφος στο γεγονος, ότι διά του έργου των φωτιστών τους τα σλαβικά έθνη άρχισαν «εν γλώσση νοητή αυτοίς την θείαν λειτουργίαν τελείν και τον του ευαγγελίου λόγον κηρύττειν»[27]. Ο υμνογράφος δεν παραλείπει και τη διαχρονική διάσταση του ιεραποστολικού έργου, ότι δηλαδή «ως θείος άμπελος αι των Σλάβων χώραι έως της ημέρας ταυτής καρπούς ευαρέστους τω Δεσπότη Χριστώ φέρουσιν»[28].
Οι δύο ιεραπόστολοι των Σλάβων παραλληλίζονται προς τους αποστόλους Βαρνάβα και Σαύλο, διότι ομοίως αποστάλησαν από το Άγιο Πνεύμα «εις έργον αποστολικόν»[29]. Και η εφεύρεση του σλαβικού αλφαβήτου έχει γίνει «τη βοηθεία του Αγίου Πνεύματος»[30]. Υπογραμμίζεται και η αρχιερατεία του αγ. Μεθοδίου στη Μοραβία, την οποίαν ανέλαβε μετά από φωτισμό όπως οι απόστολοι στο όρος Θαβώρ, διά του οποίου φωτισμού έγινε άξιος να υπηρετήσει σαν αρχιεπίσκοπος[31]. Σε πολλά από τα τροπάρια της ακολουθίας συναντάμε και τα εθνόνυμα Ιουδαίοι, Σαρακινοί, Χαζάροι και Αγαρηνοί, το τελευταίο σημαίνον πάντα τους μουσουλμάνους, ανάμεσα στους οποίους είχε σταλεί ο άγ. Κύριλλος. Οι αρνητική στάση του αγίου προς τα έθνη αυτά εξαρτάται μόνο από τη θρησκευτική τους πλάνη και όχι από την εθνικότητα. Και στο σημείο αυτό τα κείμενα της ακολουθίας όχι μόνο δε διαφέρει από τους βίους, αλλά και αναπαράγει πιστά τα στοιχεία σ’ αυτούς.
Ως εκ τούτου όλες οι ακολουθίες προς τιμήν των δύο Θεσσαλονικέων αδελφών δεν έχουν να μας παρουσιάσουν νέο υλικό και νέα στοιχεία, αλλά σε μια ποιητική μορφή αναποδίδουν τα των βίων και μας παροτρύνουν να τιμούμε την ιερά μνήμη των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου.
[31] Θ’ ωδή, γ’ τροπ.
