Εισήγηση του αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ στο Biblicum 2019-2020 του Τομέα Βιβλικής Γραμματείας και Θρησκειολογίας (16/12/2020)
Οι διαφορετικές εκδοχές
Η διήγηση που θα εξετάσουμε φανερώνει πως έχουμε να κάνουμε με μια παραβολική ιστορία η οποία έχει διατηρηθεί σε τρεις εκδοχές. Στην περίπτωσή της όμως, οι διαφορές αυτών των εκδοχών είναι πολύ περισσότερες από τις ομοιότητες. Ας ξεκινήσουμε επομένως από τις ομοιότητες και στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις διαφορές.
– Η παραβολή σε όλες τις εκδοχές της αφορά τη βασιλεία του Θεού (Μτ. 22:2//Λκ. 14:15//κατά Θωμάν, 64:12).
– Παντού υπάρχει ένας οικοδεσπότης ο οποίος παραθέτει ένα γεύμα με όλους τους καλεσμένους να αρνούνται να παρευρεθούν τελικά σε αυτό (Μτ. 22:2-6//Λκ. 14:16-20//κατά Θωμάν, 64:2-9). Οι καλεσμένοι είχαν προσκληθεί νωρίτερα και στη διήγηση ο δούλος ή οι δούλοι τους ενημερώνουν ότι το δείπνο είναι έτοιμο για να προσέλθουν.
– Εναλλακτικά ο οικοδεσπότης καλεί διαφορετικά και άγνωστα πρόσωπα την τελευταία στιγμή, τα οποία μάλιστα είναι κατώτερης κοινωνικής τάξης χωρίς κανένα απολύτως κριτήριο (Μτ. 22:8-10//Λκ. 14:21-24//κατά Θωμάν, 64:11).
– Η παραβολή καταλήγει με μια σημείωση που αφορά την κρίση και κυρίως την άσχημη κατάληξη των πρώτων καλεσμένων (Μτ. 22:8//Λκ. 14:4//κατά Θωμάν, 64:12).
– Τα δύο κανονικά ευαγγέλια περιέχουν μια σύντομη δήλωση ότι οι καλεσμένοι αρνήθηκαν να παρευρεθούν στο δείπνο. Ο Λουκάς βέβαια προχωρά στη συνέχεια στην αναφορά των δικαιολογιών της απουσίας τους.
Παρά τις παραπάνω ομοιότητες δεν χρειάζεται να είναι κανείς ιδιαίτερα προσεκτικός για να εντοπίσει τις διαφορές που είναι πολύ περισσότερες. Ανάμεσα στα κανονικά ευαγγέλια οι διαφορές στη γλώσσα, τις αφηγηματικές λεπτομέρειες και τη θέση της παραβολής στην ευρύτερη συνάφεια του κάθε ευαγγελίου είναι ολοφάνερες. Αυτές μπορούμε ν’ αρχίσουμε να τις εντοπίζουμε ήδη από το κεντρικό θέμα της παραβολής.
– Στην εκδοχή του Ματθαίου το κεντρικό θέμα είναι η απόρριψη και η κρίση εκείνων που αρνήθηκαν την πρόσκληση στο γαμήλιο δείπνο. Σε εκείνη του Λουκά η κεντρική ιδέα είναι η συμπερίληψη των εθνικών[1] με μια τρίτη πρόσκληση στο δείπνο. Τέλος, στην εκδοχή του Γνωστικού κατά Θωμάν η κεντρική ιδέα δεν είναι άλλη από την προειδοποίηση σε όσους ασχολούνται με το εμπόριο πως δεν θα εισέλθουν στη βασιλεία του Θεού.
– Η παραβολή στο κατά Ματθαίον λέγεται από τον Ιησού στον χώρο του ναού της Ιερουσαλήμ καθώς η αντίδραση των φαρισαίων εναντίον του κορυφώνεται. Αντίθετα στο κατά Λουκάν η παραβολή λέγεται στη διάρκεια ενός δείπνου που λαμβάνει χώρα στο σπίτι ενός φαρισαίου πολύ πριν ο Ιησούς φτάσει στην Ιερουσαλήμ.
– Παρά το γεγονός ότι και στις τρεις εκδοχές ένα δείπνο έχει προετοιμαστεί, οι λεπτομέρειες που το χαρακτηρίζουν είναι διαφορετικές. Στον Ματθαίο ο οικοδεσπότης είναι βασιλιάς και το δείπνο παρατίθεται με αφορμή το γάμο του γιου του. Στα κατά Λουκάν και κατά Θωμάν ο οικοδεσπότης δεν προσδιορίζεται. Προφανώς πρόκειται για κάποιον ανώνυμο[2] ευκατάστατο πολίτη, όπως προκύπτει από τη συνέχεια της παραβολής, ο οποίος παραθέτει ένα δείπνο.
– Στην εκδοχή του Ματθαίου ο μόνος που μιλά στην παραβολή είναι ο βασιλιάς (Μτ. 22:4, 8-9 και 12). Τα υπόλοιπα πρόσωπα δεν λένε ποτέ τίποτα απολύτως. Στις δύο άλλες εκδοχές της παραβολής δεν συμβαίνει αυτό.
– Στο κατά Ματθαίον υπάρχουν δούλοι (πληθυντικός) οι οποίοι στέλνονται να ειδοποιήσουν τους καλεσμένους, ενώ στα άλλα δύο ευαγγέλια ο δούλος παραμένει σταθερά ένας μέχρι το τέλος της παραβολής.
– Μπορεί στα κατά Ματθαίον και κατά Λουκάν να περιλαμβάνονται τρεις αποστολές των δούλων ή του δούλου αλλά η δομή της αφήγησης είναι διαφορετική.
– Στο κατά Ματθαίον οι πρώτοι καλεσμένοι δεν προβάλλουν δικαιολογίες αλλά δεν πηγαίνουν στο δείπνο. Στο κατά Λουκάν υπάρχουν τρεις διαφορετικές δικαιολογίες των προσκεκλημένων. Αντίθετα στο κατά Θωμάν υπάρχουν τέσσερις δικαιολογίες και παρουσιάζονται ενδεικτικά τέσσερις προσκεκλημένοι. Οι δικαιολογίες των προσκεκλημένων είναι διαφορετικές στο κατά Λουκάν (ἀγρὸν ἠγόρασα, ζεύγη βοῶν ἠγόρασα πέντε, γυναῖκα ἔγημα) και στο κατά Θωμάν (ἀργύρια ἐδάνεισα ἐμπόροις, οἰκίαν ἠγόρασα, ὁ φίλος μου γαμήσει καὶ ἐγὼ δεῖπνον ποιήσω, κώμην ἠγόρασα).
– Μόνο στην εκδοχή του κατά Θωμάν δίνεται έμφαση στους πρώτους καλεσμένους οι οποίοι τελικά αποκλείονται από το δείπνο. Αντίθετα στα κανονικά ευαγγέλια το ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στους αντικαταστάτες των πρώτων καλεσμένων. Ο Λουκάς επιμένει λίγο στους πρώτους αλλά ο Ματθαίος τονίζει ξεκάθαρα την αντικατάσταση.
– Μια δεύτερη ομάδα δούλων στέλνεται να ειδποιήσει τους καλεσμένους σύμφωνα με την εκδοχή του Ματθαίου. Ορισμένοι από τους καλεσμένους τώρα λόγω υποχρεώσεων δεν προσήλθαν στο γαμήλιο δείπνο και κάποιοι άλλοι εξύβρισαν και θανάτωσαν τους δούλους του βασιλιά. Τίποτα τέτοιο δεν αναφέρεται στις εκδοχές των άλλων δύο ευαγγελίων. Σε αυτά ο δούλος στέλνεται να καλέσει αγνώστους που θα βρει στους δρόμους και τις πλατείες της πόλης. Ο Λουκάς παρουσιάζει τον οικοδεσπότη να προσκαλεί συγκεκριμένα πτωχοὺς καὶ ἀναπείρους καὶ τυφλοὺς καὶ χωλοὺς. Με άλλα λόγια ο Ματθαίος παρουσιάζει τον οικοδεσπότη να στέλνει δύο διαφορετικές ομάδες δούλων στους καλεσμένους. Τους υπενθυμίζει το γαμήλιο δείπνο δύο φορές και η τρίτη αποστολή των δούλων απευθύνεται στους αντικαταστάτες τους. Ο Λουκάς παρουσιάζει αντίθετα τον οικοδεσπότη να καλεί μέσω ενός δούλου μία φορά μόνο τους καλεσμένους και στη συνέχεια δύο φορές τους αντικαταστάτες τους. Την πρώτη φορά ο δούλος στέλνεται μέσα στην πόλη και τη δεύτερη εκτός των τειχών της.
– Στα δύο κανονικά ευαγγέλια ο οικοδεσπότης οργίζεται αλλά η αντίδρασή του είναι διαφορετική. Ο Ματθαίος τονίζει την αρνητική του πλευρά (δικαία τιμωρία), ενώ ο Λουκάς τη θετική (γενναιοδωρία). Αντίθετα στο κατά Θωμάν ο οικοδεσπότης δεν οργίζεται, ούτε υπάρχουν λεπτομέρειες για την αντικατάσταση των καλεσμένων. Ο δούλος μπορεί να φέρει όσους βρει (ἔξελθε ἔξω εἰς τὰς ὁδοὺς καὶ ὄσους ἐὰν εὕρῃς εἰσάγαγε ἵνα δειπνήσωσιν).
– Στο κατά Ματθαίον ο βασιλιάς στέλνει στρατό να σκοτώσει εκείνους που θανάτωσαν του δούλους του και να κάψει την πόλη τους. Αυτή η λεπτομέρεια απουσιάζει φυσικά από τα δύο άλλα ευαγγέλια.
– Στο κατά Λουκάν η τρίτη πρόσκληση αφορά μια άλλη ομάδα ανθρώπων, η οποία είναι διαφορετική από τη δεύτερη που έχει ήδη ανταποκριθεί. Η συμμετοχή αγνώστων καλεσμένων που αντικαθιστούν τους φίλους του οικοδεσπότη γίνεται εδώ σε δύο φάσεις.
– Στο κατά Θωμάν δίνονται λεπτομέρειες σχετικά με την πρώτη πρόσκληση και την αντίδραση των καλεσμένων, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο και κατά τη δεύτερη.
– Η διήγηση της παραβολής καταλήγει διαφορετικά στα τρία ευαγγέλια. Στο κατά Θωμάν υπάρχει ένα ηθικό συμπέρασμα κατά του πλούτου και του εμπορίου. Στο κατά Λουκάν γίνεται μια διαβεβαίωση ότι κανείς από τους πρώτους καλεσμένους δεν θα πάρει μέρος στο δείπνο. Ο Ματθαίος προτίμησε να διηγηθεί μία ακόμη παραβολή, εκείνη του άνδρα χωρίς τη γαμήλια φορεσιά μετά από την οποία υπάρχει και εδώ ένα ηθικό συμπέρασμα.
Η συνάφεια των κειμένων
Η συνάφεια της παραβολής στα δύο κανονικά ευαγγέλια διαφέρει. Σύμφωνα με τον Ματθαίο ο Ιησούς βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ και ειδικότερα στο ναό όταν διηγείται την παραβολή των βασιλικών γάμων αντιμετωπίζοντας την εχθρότητα της ιουδαϊκής θρησκευτικής ηγεσίας. Η παραβολή που εξετάζουμε εδώ έχει τοποθετηθεί στο κατά Ματθαίον αμέσως μετά την παραβολή των κακών γεωργών (21:33-46). Κλείνει δηλαδή την τριάδα των παραβολών που έχει αρχίσει με εκείνη για τους δύο γιους (Μτ. 21:28-32). Σε όλες αυτές η Εκκλησία παρουσιάζεται ως ο αληθινός Ισραήλ. Το θέμα αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό στη θεολογία του Ματθαίου.
Αντίθετα στο κατά Λουκάν ο Ιησούς παρουσιάζεται να διηγείται την παραβολή του μεγάλου δείπνου καθώς βρίσκεται καθ’ οδόν για την Ιερουσαλήμ. Ειδικότερα αυτός βρίσκεται ένα Σάββατο στο σπίτι κάποιου φαρισαίου (Λκ. 14:1) όπου και γίνεται η θεραπεία ενός υδρωπικού (14:1-6). Όλα εδώ γίνονται κατά τη διάρκεια ενός γεύματος και όσα λέγονται έχουν σχέση με αυτό. Προηγείται η παραβολή για τις πρωτοκαθεδρίες (Λκ. 14:7-14). Αφορμή για να πει ο Ιησούς την παραβολή αποτελεί ο μακαρισμός που λέγεται από κάποιον από τους συνδαιτυμόνες (Λκ. 14:15). Η θέση της παραβολής στο πλαίσιο του δείπνου στο σπίτι ενός φαρισαίου αποδίδεται συνήθως στο συντακτικό χέρι του ευαγγελιστή. Αυτή είναι η τελευταία φορά που ο Ιησούς δειπνεί με φαρισαίους στο κατά Λουκάν ευαγγέλιο. Με την παραβολή του μεγάλου δείπνου κλείνει η διήγηση που άρχισε στο 14:1.
Για τη θέση της παραβολής στο κατά Θωμάν τίποτα δεν μπορεί να ειπωθεί εξαιτίας του χαρακτήρα του κειμένου, εφόσον αυτό περιέχει μια συλλογή από διδακτικά λόγια, ούτε επίσης μπορούμε να γνωρίζουμε ποιους υπονοεί το γνωστικό αυτό ευαγγέλιο ως ακροατές της συγκεκριμένης παραβολής και φυσικά με ποια αφορμή λέχθηκε. Το σίγουρο είναι ότι πρόκειται για την έβδομη παραβολή που περιέχει αυτό το κείμενο και είναι το εκτενέστερο λόγιο του Ιησού σε αυτό. Είναι επίσης η δεύτερη στη σειρά μιας τριλογίας παραβολών (λόγια 63-65), οι οποίες τάσσονται εναντίον κάθε εμπορικής δραστηριότητας ως εμπόδιο της αληθινής μαθητείας.
Οι πηγές
Η διήγηση με την οποία ασχολούμαστε αποτελεί σε όλες τις εκδοχές της παραβολή. Έχουμε λοιπόν μια παραβολή της βασιλείας, η οποία λειτουργεί ως ανακοίνωση ή προειδοποίηση σχετικά με το ζήτημα της κλήσης και της ανταπόκρισης. Από τις τρεις εκδοχές της παραβολής του μεγάλου δείπνου εκείνη του Ματθαίου είναι εκτενέστερη. Το Γνωστικό κατά Θωμάν ευαγγέλιο, αν και είναι μεταγενέστερο, παλαιότερα πιστευόταν ότι μαρτυρεί κάποια αρχαιότερη ή σύγχρονη παράδοση με εκείνη των δύο άλλων ευαγγελίων σχετικά με την παραβολή που μας ενδιαφέρει εδώ. Από τη στιγμή που η παραβολή υπάρχει στα κατά Ματθαίον και κατά Λουκάν σημαίνει πως αυτή υπήρχε στην Πηγή των Λογίων (Q). Οι εκδότες του κριτικού κειμένου της Q συμφωνούν σε αυτό[3]. Μελετώντας προσεκτικά το λεξιλόγιο της παραβολής όμως, προκύπτει ένα πρόβλημα. Οι γλωσσικές διαφορές μεταξύ του Ματθαίου και του Λουκά είναι πολλές, γεγονός που φανερώνει πιθανή ανεξαρτησία[4]. Ο Snodgrass λόγου χάρη, παρατηρεί πως από τις 223 λέξεις της εκδοχής του Ματθαίου, μόνο 12 απαντούν και σε εκείνη του Λουκά και άλλες 7 με συνώνυμους όρους. Συνεπώς, είτε οι δύο ευαγγελιστές άντλησαν την παραβολή από την Q και στη συνέχεια την επεξεργάστηκαν σε μεγάλο βαθμό ώστε να παρατηρείται σήμερα αυτή η διαφοροποίηση, είτε η παραβολή προέρχεται από το ιδιαίτερο υλικό τους. Οι ερευνητές εδώ διχάζονται. Εμείς συγκλίνουμε στη δεύτερη πρόταση. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η παραβολή δεν θα πρέπει να υπήρχε στην Q. Τώρα προκύπτει ένα νέο δίλημμα. Είτε ο Ιησούς δίδαξε την παραβολή σε διάφορες περιστάσεις, την οποία κάθε φορά προσάρμοζε ανάλογα με αυτές και έτσι έχουμε δύο διαφορετικές εκδοχές στα κανονικά ευαγγέλια, είτε ο Ιησούς χρησιμοποίησε την παραβολή μία μόνο φορά κατά τη δημόσια δράση του και οι ευαγγελιστές ή οι κοινότητές τους ευθύνονται για τις δύο διαφορετικές εκδοχές της με τις οποίες τη διατήρησαν. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι παρά τις ολοφάνερες και πολλές διαφορές, δεν πιστεύουμε πως έχουμε να κάνουμε με δύο διαφορετικές παραβολές που ειπώθηκαν σε διαφορετικές περιστάσεις από τον Ιησού αλλά για την ίδια παραβολή η οποία διατηρήθηκε σε διαφορετικές εκδοχές με αρκετά έντονη επεξεργασία τόσο στα κανονικά ευαγγέλια, όσο και στο Γνωστικό κατά Θωμάν.
Μπορούμε να συζητήσουμε τώρα το ζήτημα της αρχαιότερης εκδοχής και την όποια σύνδεση μεταξύ των τριών ευαγγελίων που διασώζουν την εν λόγω παραβολή. Ούτε και εδώ παρατηρείται ομοφωνία στη έρευνα αλλά οι περισσότεροι ερευνητές συγκλίνουν στην πιθανότητα η εκδοχή του Λουκά να είναι αρχαιότερη. Άλλοι πάλι, προτιμούν εκείνη του κατά Θωμάν και έτσι δέχονται ότι αυτή φανερώνει την προέλευσή της από μία ανεξάρτητη παράδοση. Η πιθανότητα ο Ματθαίος να διασώζει την αυθεντικότερη μορφή δεν υπάρχει, καθώς αυτός επεξεργάστηκε πιο έντονα την παραβολή και κυρίως την επένδυσε με έντονη αλληγορία. Η δεύτερη παραβολή με τον καλεσμένο χωρίς τη γαμήλια φορεσιά (Μτ. 22:11-14)[5] θα πρέπει να ήταν ανεξάρτητη και ο ευαγγελιστής τη συνένωσε με την παραβολή των βασιλικών γάμων, αφού στα άλλα δύο ευαγγέλια αυτή δεν μαρτυρείται ή τη συνέταξε ίδιος[6]. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι η συμπεριφορά του οικοδεσπότη στον άνδρα χωρίς τη γαμήλια φορεσιά δεν θυμίζει σε τίποτα τον Ιησού και σίγουρα έρχεται σε αντίθεση με το Μτ. 5:22. Δεν αποκλείεται να αποτελεί δική του δημιουργία με την οποία ο ευαγγελιστής απευθύνεται στα μέλη της δικής του κοινότητας. Τα επιχειρήματα της ανεξαρτησίας των δύο παραβολών είναι ο πληθυντικός παραβολαῖς στο Μτ. 22:1, η αλλαγή της λέξης δούλοι με το διακόνοις στο Μτ. 22:13 και το γεγονός ότι το Μτ. 22:10 φαίνεται να είναι ο επίλογος της παραβολής των βασιλικών γάμων. Αν έχουμε όντως δύο παραβολές, τότε στην πρώτη αναπτύσσεται το ζήτημα της απόρριψης των θρησκευτικών ηγετών του Ιουδαϊσμού και η συμμετοχή στη βασιλεία του Θεού όσων ανταποκριθούν και στη δεύτερη το διαχωρισμό κατά την κρίση. Το σημαντικότερο επιχείρημα βέβαια είναι το λεξιλόγιο της δεύτερης παραβολής, το οποίο είναι ξεκάθαρα του Ματθαίου[7]. Το Μτ. 22:14 είναι πολύ πιθανό να αποτελεί παροιμιακό λόγιο το οποίο αποδόθηκε στον Ιησού. Στην έρευνα επικρατεί επίσης η πρόταση πως η εκδοχή του κατά Θωμάν είναι πλησιέστερη σε εκείνη του Λουκά.
Ας περάσουμε τώρα στην αυθεντικότητα της παραβολής. Προέρχεται αυτή από τον ιστορικό Ιησού ή είναι προϊόν του αρχέγονου χριστιανισμού; Ας δούμε τα πράγματα πως έχουν σύμφωνα με όσα δεχτήκαμε παραπάνω. Το κριτήριο της πολλαπλής μαρτυρίας εδώ ισχύει. Αν η παραβολή προέρχεται από το ιδιαίτερο υλικό του Ματθαίου και του Λουκά, τότε μας διασώθηκε από δύο ανεξάρτητες πηγές και ασφαλώς αυτό σημαίνει ότι ο ίδιος ο Ιησούς δίδαξε κάποια στιγμή τη συγκεκριμένη παραβολή.
Έχει ενδιαφέρον εδώ να δούμε τι αποφάνθηκε το περιβόητο σεμινάριο του Ιησού (1985) σχετικά με τις τρεις εκδοχές της παραβολής που εξετάζουμε. Σύμφωνα με τα μέλη του σεμιναρίου του Ιησού η παραβολή των βασιλικών γάμων αποφασίστηκε να τυπωθεί σε γκρι χρώμα, διότι το κυρίως μέρος της παραβολής σύμφωνα με το κατά Ματθαίον χρησιμοποιήθηκε ως αλληγορία της ιστορίας της σωτηρίας. Τα μέλη ωστόσο, δέχονται ότι η παραβολή ειπώθηκε πράγματι από τον Ιησού αλλά άγνωστο με ποια ακριβώς μορφή. To Μτ. 22:14 τυπώθηκε με μαύρο χρώμα, διότι αποδόθηκε στο συντακτικό χέρι του ευαγγελιστή. Συνεπώς η σημερινή της μορφή διαφέρει από εκείνη με την οποία ειπώθηκε από τα χείλη του Ιησού. Η παραβολή πήρε χριστιανικό χρωματισμό και ενσωματώθηκε σε αυτήν η καταστροφή της Ιερουσαλήμ ως τιμωρία των Ιουδαίων που δεν δέχθηκαν την πρόσκληση του Ιησού. Το σεμινάριο θεωρεί πως η δεύτερη παραβολή με έντονη αλληγορία δεν αποτελούσε μέρος της πρώτης. Διαφορετική είναι η αντιμετώπιση της εκδοχής του Λουκά. Τα μέλη του σεμιναρίου του Ιησού τύπωσαν με μαύρο χρώμα τα Λκ. 14:15-21α, 24 και με ροζ τα Λκ. 14:21β-23. Το σεμινάριο θεωρεί την εκδοχή του κατά Θωμάν ανεξάρτητη από τις άλλες δύο και τη συνάφεια στην οποία αφηγείται ο Λουκάς την παραβολή δική του δημιουργία. Θεωρεί επίσης τη λουκάνεια εκδοχή πιο κοντά στην αυθεντική παραβολή που ειπώθηκε από τον Ιησού και το Λκ. 14:24 προσθήκη του Λουκά με την οποία αποκλείει τους φαρισαίους από το μεσσιανικό δείπνο. Το σεμινάριο τύπωσε την εκδοχή του κατά Θωμάν με ροζ χρώμα και τον τελευταίο στίχο (64:12) με μαύρο.
Αν τώρα το κατά Θωμάν διασώζει πράγματι μία ανεξάρτητη παράδοση, τότε έχουμε τρεις πηγές που μαρτυρούν την αυθεντικότητά της. Η ομοιότητα όμως που είναι φανερή με την εκδοχή του κατά Λουκάν κάνει πολλούς ερευνητές[8] να θεωρούν πως το Γνωστικό κατά Θωμάν γνωρίζει τα συνοπτικά και στην πραγματικότητα αντλεί υλικό από αυτά και όχι από κάποια άλλη παράδοση. Πιθανώς να κάνει μία συνοπτική αφήγηση της εν λόγω παραβολής με σαφή προτίμηση της γλώσσας του Λουκά και υιοθέτηση των γνωστικών αντιλήψεων για τον πλούτο ως εμπόδιο της σωτηρίας[9]. Η εκδοχή αυτή όμως, δεν έχει την αλληγορική επεξεργασία των δύο εκδοχών της παραβολής των δύο κανονικών ευαγγελίων[10].
Καταλυτική εδώ πιστεύουμε πως είναι η σύγκριση του υλικού των τριών εκδοχών από τον J. P. Meier[11], ο οποίος καταλήγει στο συμπέρασμα πως αν οι δικαιολογίες των τριών καλεσμένων αποδοθούν στο συντακτικό χέρι του Λουκά (και μάλιστα η χρήση της φράσης «ἔχε με παρῃτημένον») και δεν υπήρχαν στην αυθεντική μορφή της παραβολής, τότε η παρουσία τεσσάρων δικαιολογιών στο κατά Θωμάν αποδεικνύει πως αυτό δανείζεται το υλικό από το τρίτο ευαγγέλιο και έτσι δεν γνωρίζει την παραβολή από μία ανεξάρτητη παράδοση.
Η εκδοχή επίσης του κατά Θωμάν και ειδικά οι δικαιολογίες, φανερώνουν ένα αστικό περιβάλλον. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε το κατά Θωμάν αλλά να περιοριστούμε στις δύο άλλες πηγές (Μ και L). Αυτό και μόνο όμως, αρκεί για να υποστηρίξουμε την προέλευση της παραβολής από τον ιστορικό Ιησού. Η μορφή με την οποία ειπώθηκε ωστόσο από τον ίδιο δεν μπορούμε να ξέρουμε ποια ήταν ακριβώς, αφού η παραβολή κατανοήθηκε με διάφορες σημασίες, όχι μόνο από τους αρχαίους ερμηνευτές των ευαγγελίων αλλά ήδη όταν καταγράφτηκε από τους ίδιους τους ευαγγελιστές Ματθαίο και Λουκά. Μάλιστα η δομή της παραβολής στο κατά Ματθαίον μοιάζει με εκείνη των κακών γεωργών[12] (Μτ. 21:33-45).
Ας μην παραλείψουμε επίσης να σημειώσουμε πως ένα ακόμη κριτήριο αυθεντικότητας ισχύει για την περίπτωση της παραβολής του μεγάλου δείπνου. Η ιδέα της ανατροπής των καθιερωμένων αξιών κατά την εσχατολογική βασιλεία του Θεού εμφανίζεται και σε άλλες διηγήσεις (ενδεικτικά στα Λκ. 6:21-23//Μτ. 5:4, 6, 10. Λκ. 13:28-30//Μτ. 7:13-14. Μκ. 12:1-8//Μτ. 21:33-39//Λκ. 20:9-15) και ήταν σίγουρα μέρος της διδασκαλίας του Ιησού. Επομένως το ζήτημα της ανατροπής της πεποίθησης ότι ορισμένοι εκλεκτοί μόνο θα πάρουν μέρος στο εσχατολογικό δείπνο του Θεού, φανερώνεται γενικότερα στο κήρυγμα του Ιησού, όπως μαρτυρείται και σε άλλες ευαγγελικές διηγήσεις. Επιπλέον, στην παραβολή του μεγάλου δείπνου δεν βρίσκουμε στοιχεία της γνωστής μεταπασχάλειας χριστολογικής ή σωτηριολογικής διδασκαλίας του Λουκά, όπως αυτά εντοπίζονται στο δικό του ευαγγέλιο και στις Πράξεις. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι από την παραβολική διήγηση απουσιάζουν χριστολογικοί τίτλοι και οποιαδήποτε αναφορά στο ρόλο του Χριστού για τη σωτηρία του κόσμου. Επομένως έχουμε συμφωνία με τις βασικές θεολογικές αρχές του κηρύγματος του Ιησού.
***
Μετά τα όσα προηγήθηκαν μπορούμε να ασχοληθούμε τώρα με τη μορφή της παραβολικής διήγησης και τις τυχόν επιδράσεις σε αυτήν από άλλες ιστορίες ή παραβολές. Σύμφωνα με τον Snodgrass πρόκειται για μια παραβολή η οποία στη λουκάνεια εκδοχή παραμένει σταθερά μόνο στο αφηγηματικό επίπεδο, ενώ σε εκείνη του Ματθαίου η σύνδεση με την πραγματικότητα παρατηρείται ήδη από την αρχή.
Στην ιστορία της ερμηνείας της εν λόγω παραβολής το πιο κοντινό παράλληλο είναι η ιστορία του Bar Maʽyan που συναντάμε στο Ταλμούδ[13], την οποία πρώτος πρότεινε ο Jeremias να έχει επιδράσει στην παραβολή που εξετάζουμε. Ο Bar Maʽyan ήταν ένας τελώνης ο οποίος οργάνωσε ένα δείπνο για τα μέλη της ιουδαϊκής ηγεσίας της πόλης του. Όταν αυτοί δεν ανταποκρίθηκαν, εκείνος ζήτησε από τους φτωχούς να προσέλθουν στο δείπνο ώστε να μην πάνε άδικα τα εδέσματα. Αν και ο Jeremias πίστευε πως η ιστορία αυτή αποτέλεσε τη βάση της παραβολής του μεγάλου δείπνου, ο σκοπός των δύο διηγήσεων είναι διαφορετικός, ακόμη και οι λεπτομέρειες. Οι φτωχοί εκεί γίνονται ευπρόσδεκτοι για να μην πάνε χαμένα τα εδέσματα του δείπνου. Ασφαλώς η ιστορία προέρχεται από κείμενο του 4ου αι. μ.Χ. και δεν μπορούμε να ξέρουμε πότε κυκλοφορούσε προφορικά. Πουθενά δεν λέγεται ή αφήνεται να εννοηθεί ότι ο οικοδεσπότης στο κατά Λουκάν είναι τελώνης. Σκοπός της ταλμουδικής διήγησης είναι να εξηγηθεί πως ένα τέτοιο ανήθικο άτομο εξαιτίας του επαγγέλματός του είχε μια τιμητική κηδεία. Αυτό ασφαλώς οφειλόταν σε μια ξεχωριστή καλή πράξη που έκανε. Αντίθετα η παραβολή του μεγάλου δείπνου ή των βασιλικών γάμων κινείται σε ολότελα διαφορετική γραμμή.
Στο παρελθόν έγινε λόγος για ομοιότητα της εκδοχής του Ματθαίου με την παραβολή του χωλού και του τυφλού από το Απόκρυφο του Ιεζεκιήλ (1:1-23). Το κείμενο αυτό διασώθηκε στο Πανάριον του Επιφανίου και θα πρέπει να είχε συνταχθεί πριν την Α΄ Κλήμεντος στην οποία υπάρχει ένα σύντομο παράθεμα από το απόκρυφο αυτό έργο. Η δυσκολία με αυτό το κείμενο παραμένει, καθώς δεν είμαστε σε θέση να αποφασίσουμε αν πρόκειται για ιουδαϊκό έργο ή για ένα εκχριστιανισμένο ιουδαϊκό και συνεπώς μεταγενέστερο των συνοπτικών ευαγγελίων. Η παραπάνω παραβολή μαρτυρείται σε διάφορες εκδοχές σε τέσσερα κείμενα της ραββινικής γραμματείας. Το Μτ. 22:2-3 έρχεται πολύ κοντά με το απόκρυφο του Ιεζεκιήλ. Όσοι δέχονται ότι το απόκρυφο έργο έχει δεχθεί χριστιανική επίδραση, θεωρούν πως το Μτ. 22:2-3 χρησιμοποιείται στην παραβολή του χωλού και του τυφλού στην οποία έχουμε έναν βασιλιά που κάνει το γάμο του γιου του. Δεν αποκλείεται επίσης τα Λκ. 14:13 και 21 να έχουν ασκήσει επίσης επίδραση. Η ιδέα του μεσσιανικού δείπνου δεν φαίνεται να υπάρχει στην παραβολική ιστορία του αποκρύφου. Η ορολογία όμως φανερώνει χριστιανική επίδραση. Αν πρόκειται για ιουδαϊκό έργο το οποίο αργότερα πήρε χριστιανική επένδυση, αυτό δεν σημαίνει πως ο Ματθαίος το γνώριζε και το χρησιμοποίησε. Το μοτίβο του γαμήλιου δείπνου παρατηρείται σε αρκετά κείμενα της εποχής που μας ενδιαφέρει και έτσι πρόκειται για κοινή ιδέα. Επομένως δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για δάνειο αλλά ούτε και για επίδραση της παραβολής των βασιλικών γάμων στην παραβολή του χωλού και του τυφλού στο Απόκρυφο του Ιεζεκιήλ.
Μπορούμε τώρα να αλλάξουμε πολιτιστικό χώρο. Μια άλλη πρόταση θέλει τον Λουκά να δημιουργεί το πλαίσιο της παραβολής με δάνεια από το φιλολογικό είδος που μας είναι γνωστό ως συμποσιακά. Σε αυτήν την περίπτωση η παραβολή εξετάζεται σε σύγκριση με τα συμπόσια του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα ή τους δειπνοσοφιστές του Αθήναιου. Μια τέτοια θέση ενισχύεται από το γεγονός ότι ο οικοδεσπότης και οι πρώτοι καλεσμένοι της παραβολής ανήκουν στην ανώτερη κοινωνική και οικονομική τάξη της κοινωνίας που υπονοείται. Αυτό φανερώνεται επίσης και από τις δικαιολογίες που προβάλλουν. Σε αυτήν την περίπτωση η παραβολή δεν συνδέεται με την ιεραποστολική στρατηγική της Εκκλησίας αλλά με τη μεταστροφή ενός πλουσίου μέλους της, το οποίο διαρρηγνύει τους δεσμούς με τους πλουσίους φίλους του. Αν ισχύει αυτό, τότε στην κοινότητα του Λουκά υπάρχει ένα σοβαρό ζήτημα στις σχέσεις μεταξύ των πλουσίων και των φτωχότερων μελών της. Η παραπάνω πρόταση όμως, απομονώνει τις συγκεκριμένες σκηνές δείπνων στο κατά Λουκάν και δεν τις θεωρεί σε σχέση με το σύνολο του ευαγγελίου και τη δημιουργία μια νέας σχέσης μεταξύ του Ιησού και των ακολούθων του[14]. Επιπλέον, σωστά έχει παρατηρηθεί πως τα συμποσιακά είναι εκτενείς διηγήσεις και συμμετέχουν στην ιστορία πολλά πρόσωπα. Στο Λκ. 14 μόνο ο Ιησούς συμβάλει στη διαμόρφωση της θέσης που αφορά τη βασιλεία του Θεού και η διήγηση είναι σύντομη. Η παραβολή του μεγάλου δείπνου εστιάζει το ενδιαφέρον της στην άρνηση της πρόσκλησης από τους αρχικούς καλεσμένους και στην αποδοχή από κάποιους άλλους. Συνεπώς η μεταστροφή του οικοδεσπότη δεν αποτελεί σωστή ερμηνευτική κατανόηση.
Μία άλλη ενδιαφέρουσα πρόταση θέλει την παραβολή να έχει συνταχθεί ως μιδράς σε κάποια κείμενα της Π.Δ. Σε αυτήν την περίπτωση το ενδιαφέρον εστιάζεται στις δικαιολογίες που προβάλλουν οι καλεσμένοι στη λουκάνεια εκδοχή προκειμένου να αποφύγουν να παραστούν στο δείπνο. Ο Derrett θεωρεί πως πρόκειται για μιδράς στο Σοφ. 1:7-8, το οποίο αναφέρεται στην ημέρα της κρίσεως του Κυρίου με πολεμική ορολογία και σε ορισμένα χωρία από το Δευτερονόμιο τα οποία αφορούν την εξαίρεση ορισμένων αντρών από την επιστράτευση λόγω πολέμου. Σύμφωνα με αυτήν την υπόθεση το δείπνο που ακολουθεί είναι μια εικόνα του εορτασμού μετά από μια νικητήρια μάχη. Από την άλλη, ο Ballard κατανόησε την παραβολή ως μιδράς στο Δτ. 20:5-7. Με αυτήν την πρόταση οι απαιτήσεις της βασιλείας του Θεού παρουσιάζονται να επανερμηνεύουν το μωσαϊκό νόμο. Την πρόταση του Derrett πήγε παραπέρα ο Olson και θεώρησε πως η παραβολή μας είναι ένα μιδράς στα Σοφ. 1:1-16 και Α΄ Ενώχ, 10:4. Από τις τρεις εκδοχές της παραβολής, εκείνη του Ματθαίου μοιάζει περισσότερο κατά τον Olson με το παλαιοδιαθηκικό κείμενο. Σύμφωνα με την θεωρία του, ο Ματθαίος συνέταξε μια παραβολή που ειπώθηκε από τον Ιησού με τα Σοφ. 1:1-16 και Α΄ Ενώχ, 10:4 να καθορίζουν πλέον το περιεχόμενο και τη δομή της. Η αδυναμία αυτών των προτάσεων βέβαια είναι ότι στη λουκάνεια εκδοχή δεν γίνεται καμία αναφορά σε κάποια εμπόλεμη κατάσταση, ενώ σε εκείνη του Ματθαίου που μνημονεύεται η καταστροφή της Ιερουσαλήμ από το στρατό του βασιλιά οικοδεσπότη δεν απαντούν οι σχετικές δικαιολογίες των πρώτων καλεσμένων. Στην ιστορία της ερμηνείας της παραβολής έχουν προταθεί διάφορα κείμενα τα οποία είναι πιθανό να άσκησαν κάποια επίδραση στη γραπτή διαμόρφωση της παραβολής, τόσο από το ιουδαϊκό, όσο και από το ελληνορωμαϊκό περιβάλλον, ενώ σημειώνονται και κάποιες ενδεχόμενες ομοιότητες στις διάφορες επιμέρους λεπτομέρειες με μεταγενέστερα χριστιανικά και ραββινικά κείμενα.
Κλείνοντας, οφείλουμε να σημειώσουμε τα εξής. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η παραβολή του μεγάλου δείπνου ή των βασιλικών γάμων προέρχεται από τον ιστορικό Ιησού. Το κριτήριο της πολλαπλής μαρτυρίας το φανερώνει, έστω και αν η εκδοχή του Γνωστικού κατά Θωμάν γνωρίζει τις άλλες δύο ή μόνο του Λουκά. Ο Ιησούς δίδαξε με τη συγκεκριμένη παραβολή το μήνυμα της έλευσης της βασιλείας του Θεού. Δυστυχώς το εσχατολογικό αυτό μήνυμα χάθηκε στη μετέπειτα ερμηνεία της και η παραβολή (ίσως αρχικά με τη μορφή του Λκ. 14:16-21) κατανοήθηκε υπό το πρίσμα της ιστορίας της σωτηρίας με την αλληγορική επένδυση που ήδη έλαβε από τα συντακτικά χέρια του Λουκά και ιδιαίτερα του Ματθαίου (αντισημιτισμός και στροφή προς τους εθνικούς) και ενδεχομένως αυτή η αλληγορία δεν υπήρχε στην εκδοχή της παραβολής στην Q. Πρόκειται λοιπόν για μια παραβολή, η οποία στα κανονικά ευαγγέλια έχει να κάνει με τον Ισραήλ και σίγουρα είναι η δυσκολότερη από άποψη ερμηνείας. Είναι πολύ πετυχημένη η διαπίστωση του Snodgrass ότι «ειδικότερα η εκδοχή του Ματθαίου κάνει κάθε ερμηνευτή να πέσει στα γόνατα».
Οι τρεις εκδοχές της παραβολής που εξετάσαμε, μαρτυρούν πως η επεξεργασία του περιεχομένου της άρχισε ήδη από τη γραπτή της μορφή. Επομένως η πρόσληψη της αρχικής παραβολής, όπως ειπώθηκε από τα χείλη του Ιησού, πέρασε πολύ γρήγορα σε μια νέα μορφή και με αυτήν ή αυτές διαδόθηκε στη συνέχεια. Η ιεραποστολική δράση του αρχέγονου χριστιανισμού χρησιμοποίησε την παραβολή και την προσάρμοσε στη νέα πραγματικότητα που είχε προκύψει. Η εκδοχή του κατά Θωμάν από την άλλη, μαρτυρεί την προσαρμογή της στις γνωστικές ιδέες. Στην Κ.Δ. έχουμε έτσι μια νέα παραβολή με σημαντικές αλλαγές και με εντονότερη επεξεργασία από τον Ματθαίο. Αυτονόητο είναι πως η Εκκλησία στη συνέχεια έδειξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την εκδοχή που διασώθηκε στο κατά Ματθαίον. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η παραβολή διαβάζεται στη λουκάνεια εκδοχή της (14:16-24) κατά την Κυριακή των προπατόρων. Τη δεύτερη δηλαδή Κυριακή πριν την εορτή των Χριστουγέννων. Το συγκεκριμένο όμως ευαγγελικό ανάγνωσμα έχει μια ιδιομορφία. Μετά το Λκ. 14:24 έχει προστεθεί η φράση «πολλοὶ γάρ εἰσιν κλητοί, ὀλίγοι δὲ ἐκλεκτοί» η οποία αποτελεί την κατάληξη της παραβολής των βασιλικών γάμων στο Μτ. 22:14.
[1] Αρκετοί ερευνητές θεωρούν πως ίσως σκοπός του Λουκά είναι να προειδοποιήσει τους πλουσίους να εγκαταλείψουν τα οικονομικά τους ενδιαφέροντα διότι στη βασιλεία του Θεού η υφιστάμενη κατάσταση θα ανατραπεί. Σε αυτήν την περίπτωση η κατανόηση της παραβολής δεν έχει να κάνει με την ιεραποστολική δραστηριότητα της κοινότητας του Λουκά. Η δυσκολία εδώ όμως είναι πως δεν απέρριψαν μόνο οι πλούσιοι ή η θρησκευτική ελίτ του Ιουδαϊσμού το κήρυγμα του Ιησού. Βλ. σχετικά I. H. Marshall, The Gospel of Luke: A Commentary on the Greek Text, NIGTC, Paternoster Press, Exeter 1978, 585.
[2] Με εξαίρεση τον Αβραάμ και τον φτωχό Λάζαρο (Λκ. 16:19-31), όλοι οι υπόλοιποι χαρακτήρες των παραβολών είναι ανώνυμοι.
[3] Σύμφωνα με τον Π. Βασιλειάδη, Τα Λόγια του Ιησού. Το Αρχαιότερο Ευαγγέλιο, Άρτος ζωής, Αθήνα 2005, 56 η παραβολή συγκαταλέγεται στις διηγήσεις που πιθανόν υπήρχαν στην Q.
[4] K. Snodgrass, Stories with Intent: A Comprehensive Guide to the Parables of Jesus, Eerdmans, Grand Rapids, Michigan 2008, 305. Πρβλ. την εξαντλητική σύγκριση που επιχειρεί ο J. P. Meier, A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus. Volume 5, Probing the Authenticity of the Parables, ABR 5, Yale University Press, New Haven 2016, 258-260 και 269-270 στη δομή και το λεξιλόγιο των δύο εκδοχών των κανονικών ευαγγελίων για να καταλήξει πως δεν μπορεί αυτά να δανείστηκαν την παραβολή από την Q και στη συνέχεια να την επεξεργάστηκαν. Για τον Meier η παραβολή προέρχεται από τις ιδιαίτερες πηγές τους (M και L).
[5] Για ειδική φορεσιά γίνεται λόγος στο Β΄ Βασ. 10:22 (ιματιοφύλακας στο ναό του Βαάλ) αλλά κατά την εποχή του Ιησού δεν υπήρχε κανένα τέτοιο έθιμο. Το παραπάνω κείμενο αναφέρεται ωστόσο σε λατρευτική φορεσιά. Το γεγονός ότι ο οικοδεσπότης προμήθευε ειδικά ενδύματα στους καλεσμένους δεν μαρτυρείται επίσης πουθενά. Η πρόταση του M. D. Goulder, Midrash and Lection in Matthew, S.P.C.K., London 1974, 416 να δούμε την περίπτωση του Κρ. 14:12-13 ή το Απ. 19:8 είναι εσφαλμένη, καθώς στο πρώτο κείμενο γίνεται λόγος για γιορτινές φορεσιές και το δεύτερο αφορά τη λινή φορεσιά της νύφης. Η πιθανότητα ο κάθε καλεσμένος να έφερνε τη δική του καθαρή φορεσιά, επίσης δεν μαρτυρείται πουθενά. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τι εννοεί εδώ ο Ματθαίος αλλά αυτό ακριβώς το στοιχείο καλεί τον αναγνώστη να ερμηνεύσει μεταφορικά την παραβολή. Η πρόταση ότι ο βασιλιάς είχε στη διάθεσή του κατάλληλα ρούχα για τους πολίτες που δεν ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική τάξη προκειμένου να εμφανιστούν αυτοί όπως άρμοζε, δεν είναι καθόλου πειστική.
[6] Οι W. D. Davies-D. C. Allison, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to Saint Matthew, τ. 3, T & T Clark International, London 1997, 194 πιστεύουν ότι η παραβολή που έχει διατηρηθεί στο b. Šabbat 153a ίσως φανερώνει πως υπήρχε μια παραβολή την οποία χρησιμοποίησε και επεξεργάστηκε εδώ ο Ματθαίος και στη συνέχεια διατηρήθηκε με τη μορφή που διασώθηκε στο ραββινικό κείμενο. Πρβλ. U. Luz, Matthew 21-28, (μτφρ. J. E. Crouch), Fortress Press, Minneapolis, Augsburg, 2005, 48.
[7] D. O. Via, The Parables: Their Literary and Existential Dimension, Fortress Press, Philadelphia 1967, 129.
[8] Βλ. τις μεταξύ τους ομοιότητες στο J. A. Fitzmyer, The Gospel according to Luke I–IX, 1051. Ο Fitzmyer παρατηρεί πως η εκδοχή του κατά Θωμάν ακολουθεί τη μορφή της παραβολής του άφρονα πλουσίου (Λκ. 12:16-21) και πιστεύει ότι ο επίλογος μοιάζει περισσότερο με εκείνον της εκδοχής του Ματθαίου.
[9] Ο K. Snodgrass, Stories with Intent, 305-306 υποθέτει ότι και ο γάμος που αναφέρεται στην εκδοχή του κατά Θωμάν αποτελεί επίσης εμπόδιο της σωτηρίας για τους γνωστικούς εκτός από τον πλούτο. Συνεπώς η παραβολή αποτελεί προειδοποίηση αποφυγής και των δύο.
[10] Το στοιχείο αυτό ίσως μαρτυρεί σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές ότι πρόκειται για αρχαιότερη εκδοχή. Εμείς πάντως δεν το νομίζουμε.
[11] J. P. Meier, στο ίδιο, 268, 273-278.
[12] Βλ. τις ομοιότητες που παρατηρεί ο E. Van Eck, «When Patrons Are Patrons: A Social-Scientific and Realistic Reading of the Parable of the Feast (Lk 14:16b-23)», HTS Teologiese Studies/Theological Studies 69 (2013) 3. Κατ’ αυτόν τα Μτ. 22:3-4 είναι παράλληλα με τα Μτ. 21:34 και 36, το 22:6 με το 21:35 και το 22:7 με το 21:41. Για τον M. D. Goulder, Midrash and Lection in Matthew, 415 η παραβολή των βασιλικών γάμων είναι μια δεύτερη εκδοχή της παραβολής των κακών γεωργών.
[13] y. Sanhedrin, 6, 23c. y. Ḥagigah, 2,77d.
[14] Πρβλ. K. Snodgrass, Stories with Intent, 308 ο οποίος θεωρεί πως τα συμπόσια του ελληνορωμαϊκού κόσμου δεν αποτελούν το πλαίσιο ερμηνείας της παραβολής αλλά σίγουρα φωτίζουν πλευρές της αφήγησης.
