H ομιλία της Δρ. Ελένης Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη (Υπεύθυνη Σπουδών & Έρευνας Π.ΙΝ.ΕΠ.Θ./Ε.Κ.Δ.Δ.Α. Διδάσκουσα στο Ε.Α.Π.) στην παρουσίαση του βιβλίου στη Θεσσαλονίκη
Το βιβλίο της Σπυριδούλας Αθανασοπούλου-Κυπρίου «Στο όριο. Έμφυλα κείμενα χριστιανικής παρουσίας, ιστορίας, κρίσης και ελπίδας», είναι συλλογή άρθρων που η συγγραφέας έγραψε με ποικίλες αφορμές: είναι εισηγήσεις σε συνέδρια, είναι παρουσιάσεις βιβλίων εξ αφορμής των οποίων προχωρά η ίδια σε μια κριτική ανάγνωση στερεοτύπων και συμπεριφορών, είναι άρθρα δημοσιευμένα σε έγκριτα θεολογικά περιοδικά στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Θα ξεκινήσω με ένα σύντομο σχόλιο για το εξώφυλλο και για την ακόμη μια φορά εξαιρετική δουλειά των εκδόσεων Αρμός. Το εξώφυλλο έχει το πρόσωπο ενός ή ορθότερα δύο παιδιών. Το ένα λευκό, οικείο στις δικές μας καταβολές. Το άλλο μελαχρινό με μαύρα εκφραστικά μάτια, ίσως ένα παιδί από τη Συρία ή το Ιράκ. ένα παιδί που έρχεται να προκαλέσει με την παρουσία του. ένα παιδί που αναρωτιόμαστε εάν πρέπει να πάει στο ελληνικό σχολείο με τα δικά μας παιδιά και να κοινωνήσει στην ελληνική παιδεία, για την οποία διατεινόμαστε ότι είναι οικουμενική.
Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου, εξάλλου, δηλώνει ότι όταν και όπου έχουμε να αναμετρηθούμε με τις προσωπικές μας αξίες, την πίστη, την ελπίδα, τα όνειρα και τις προσδοκίες μας και να συναντηθούμε με την ιστορία-σκληρή και δύσκολη συνήθως- εκεί έρχονται και υψώνονται μπροστά μας τα όρια. Τα κείμενα της Αθανασοπούλου υπενθυμίζουν ότι εάν υπάρχει κάτι που κάνει τον Ιησού να διαφέρει από τους άλλους δασκάλους και φιλοσόφους είναι ακριβώς αυτή η υπέρβαση των ορίων, η υπέρβαση του ‘νόμου’, του στερεότυπου, του φόβου, με ένα μόνο μέσο και τρόπο, τη θυσιαστική αγάπη.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Τα κείμενα του βιβλίου χωρίζονται σε τέσσερις ενότητες, αυτές της παρουσίας, της ιστορίας, της κρίσης και της ελπίδας.
Η λέξη παρουσία, είναι σύνθετη και κλείνει μέσα της το παρόν και την ουσία, δύο έννοιες βαθιά θεολογικές που δε χρειάζεται να αναλύσω εδώ. Να πω μόνο ότι εάν δεν μπορούμε να διαβάσουμε την ουσία του παρόντος με μάτια καθαρά, ειλικρίνεια και θάρρος, δε θα μπορέσουμε να πορευθούμε στο μέλλον. Δεν είναι τυχαίο ότι η λειτουργική μας γλώσσα αφορά στο παρόν, ακόμη και όταν αναφέρεται στην προσδοκία μας για τα Έσχατα (προσδοκώ Ανάσταση νεκρών….). Δύο κείμενα φιλοξενούνται στην ενότητα της παρουσίας: το πρώτο αναφέρεται στο διάλογο Ορθοδοξίας-αριστεράς και το δεύτερο στο δημόσιο λόγο και την εν γένει παρουσία της Ορθοδοξίας στο δημόσιο χώρο.
Το δεύτερο μέρος μαρτυρά την ιστορία και φιλοξενεί τρία κείμενα. Η σχέση ιστορίας-Ορθοδοξίας είναι, πολλάκις, ισχνή και, θα τολμούσα να πω, ‘προβληματική’. Οι Ορθόδοξοι έχουμε ένα ισχυρό εσχατολογικό όραμα, με στέρεα τριαδολογικά θεμέλια, που, όμως, δυσκολεύεται να διαλεχτεί με την ιστορία και το σύγχρονο κόσμο, με τις προκλήσεις και τις επιταγές τους. Το πρώτο κείμενο αφορά στις γυναικείες αδελφότητες της Ζωής ή του ρόλου τους στην ανάπτυξη ενός γυναικείου φεμινισμού στην Ελλάδα. Το κείμενο είναι πρωτότυπο, αφού η συγγραφέας δούλεψε τόσο ιστορικά όσο και με ποιοτική έρευνα, μέσα δηλαδή από συνεντεύξεις γυναικών μελών της αδελφότητας. Ένα από τα συμπεράσματα του, που εγώ βρίσκω συναρπαστικό, είναι ότι στοιχεία απελευθέρωσης από προκαταλήψεις και στερεότυπα μπορούν να ανιχνευθούν και σε περιβάλλοντα με ισχυρή πατριαρχική δομή και κουλτούρα. Με αφορμή το βιβλίο της Ιωάννας Παπαγιάννη για την ατομική ψυχολογία, η συγγραφέας αναδεικνύει, στο δεύτερο κείμενο της ενότητας, ότι κάθε ατομικό είναι ταυτόχρονα και κοινωνικό και κάθε στερεοτυπική αντίληψη βασίζεται στην μονοδιάστατη ανάγνωση της ιστορίας. Ο διάλογος, εξάλλου, ψυχολογίας-παιδαγωγικής μας καλεί να αλλάξουμε τα κριτήρια, αλλά, κυρίως και πρωτίστως, τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε. Το τρίτο κείμενο με αφορμή το βιβλίο του Ιωσήφ Βιβιλάκη, Το κήρυγμα ως Performance αναδεικνύει ένα ακόμη σημαντικό γεγονός: το κήρυγμα, έτσι όπως κατανοείται στο χώρο της εκκλησίας τουλάχιστον, μπορεί να λαμβάνει χώρα σε μη συμβατικά χρονοπλαίσια, ασύνδετα πολλές φορές με τα πρέπει και τους κανόνες. Παράδειγμα το κήρυγμα της αδελφής Γαβριηλίας, η οποία λειτουργεί ως ιερή κήρυκας χωρίς να την ονομάζει κανείς έτσι.
Η τρίτη ενότητα του βιβλίου ‘παλεύει’ με την κρίση. Έχει υποστηριχθεί από πολλούς και πολλές, από διάφορους επιστημονικούς χώρους, ότι η κρίση που βιώνει η ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια δεν είναι οικονομική αλλά πρωτίστως ‘ηθική’, ‘πνευματική’ ή ‘πολιτισμική’. Πως βλέπει η ορθόδοξη εκκλησία αυτήν την κατάσταση; Πως συμβάλλει στην υπέρβασή της; Μπορεί μια φεμινιστική ανάγνωση της κρίσης, των αιτίων και των συνεπειών της, να αποδεσμεύσει δημιουργικές δυνάμεις που θα οδηγήσουν σε αλλαγή και μεταμόρφωση; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα τα οποία διαπραγματεύονται τα κείμενα της συγκεκριμένης ενότητας. Ας μη λησμονούμε ότι ο φεμινισμός δεν αποτελεί μόνο μια θεωρία, αλλά μια βιωματική διαδικασία που αγωνιά και αγωνίζεται για να αλλάξει κάθε δομή αδικίας, πόνου, εκμετάλλευσης, καταπίεσης, όχι μόνο για τις γυναίκες, που αδιαμφισβήτητα, όπως δείχνουν τα ερευνητικά δεδομένα, πλήττονται περισσότερο, αλλά και για κάθε πρόσωπο ή ομάδα που δέχεται τις επιπτώσεις όλων των παραπάνω. Η φεμινιστική ανάγνωση της Αγίας Γραφής και της παράδοσης αφορά όλες τις χριστιανικές παραδόσεις, με έντονες ζυμώσεις τόσο στη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία όσο και στις διάφορες προτεσταντικές ομολογίες, όπου σε κάποιες από αυτές έχουμε χειροτονία γυναικών και δη επισκόπων, αλλά το γεγονός αυτό δεν μεταμορφώνει αυτόματα δομές, νοοτροπίες και αντιλήψεις, που συνεχίζουν να είναι καταπιεστικές. Με αφορμή ένα συλλογικό τόμο για την οικογένεια, η συγγραφέας συζητά το ρόλο των συζύγων, το πατριαρχικό μοντέλο οικογένειας, που ενώ έχει προ πολλού ξεπεραστεί στην πράξη λόγω των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών, η στερεοτυπική αντίληψη περί πάτερ-φαμίλια συνεχίζει να το στοιχειώνει, με πολύ αρνητικές συνέπειες για όλα τα μέλη της οικογένειας.
Η τελευταία ενότητα του βιβλίου με τίτλο την ελπίδα φιλοξενεί τρία, επίσης, ενδιαφέροντα κείμενα. Το πρώτο διαλέγεται με το στοχασμό μιας μεγάλης σύγχρονης μεταμοντέρνας κοσμικής φεμινίστριας της Τζούντιθ Μπάτλερ με αφορμή το θέμα της χειροτονίας των γυναικών στην ορθόδοξη εκκλησία. Είναι καρπός μιας εισήγησης στο διεθνές συνέδριο για το θεσμό των Διακονισσών στην Ορθόδοξη εκκλησία, το οποίο έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη το 2016 από το Κέντρο Οικουμενικών, Ιεραποστολικών και Περιβαλλοντικών Μελετών «Μητροπολίτης Παντελεήμων Παπαγεωργίου» και τη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης. Το δεύτερο κείμενο γράφτηκε με αφορμή την έκδοση της μεταπτυχιακής εργασίας μιας φοιτήτριας στο Ε.Α.Π., της Αφροδίτης Σφαιροπούλου, η οποία στην έρευνα της αναζήτησε θεολογικές καταβολές και στοχασμούς στο έργο της Sarah Kein. Η Sarah Kein θεωρείται μια από τις σημαντικότερες θεατρικές συγγραφείς της γενιάς της, η οποία αυτοκτόνησε σε ηλικία 28 ετών, έχοντας αφήσει πίσω της πέντε θεατρικά έργα, που σύμφωνα με μελετητές του χώρου ανανέωσαν το σύγχρονο θέατρο. Το τελευταίο κείμενο γράφτηκε με αφορμή ένα ντοκιμαντέρ για το γυναικείο συγκρότημα Pussy Riot και το σάλο που είχε προκληθεί από την εισβολή του το 2012 σε ναό στην Μόσχα. Η σύλληψη των γυναικών για προσβολή του θρησκευτικού συναισθήματος και άλλες κατηγορίες, και κυρίως η σκηνή της βίαιης προσαγωγής τους παραλληλίζεται από τη συγγραφέα με τη διήγηση της μοιχαλίδας, που προσάγεται βίαια για λιθοβολισμό (Ιω. 8:3-8). Ο Ιησούς σιωπηλός συγχωρεί. Η κοινωνία μας εξ ονόματος του καταδικάζει. Το κείμενο της Αθανασοπούλου κλείνει πολύ όμορφα και γι’ αυτό παραθέτω: «Και τι τραγική ειρωνεία! Ο Χριστός θυσιάστηκε, όπως θα έπρεπε να θυμούνται τουλάχιστον οι χριστιανοί, ώστε να μην υπάρχουν πια εξιλαστήρια θύματα και κανένας να μην ξεπλένει τις δικές τους αμαρτίες με ξένο αίμα».
