Φωτογραφίες: Andrij Krochak και Ιωάννης Μπαμπατζιάνης
Ο σερ Colin Humphreys αρχίζει το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του με τη φράση «Ένα ανοιξιάτικο πρωινό σε μια απομακρυσμένη γωνιά της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, κάποιοι στρατιώτες σταύρωσαν έναν Ιουδαίο από τη Γαλιλαία, γνωστό ως Ιησού από τη Ναζαρέτ». Με τον παραπάνω αφηγηματικό τρόπο ο συγγραφέας εξηγεί γιατί ασχολήθηκε με τον προσδιορισμό των σημαντικότερων γεγονότων της ζωής του Ιησού. Με σχεδόν παρόμοιο τρόπο θα ήθελα να εξηγήσω τη δική μου εμπλοκή στο βιβλίο που σήμερα παρουσιάζουμε. Ένα φθινοπωρινό πρωινό σε μια από τις κεντρικότερες γωνιές της Θεσσαλονίκης ένας καθηγητής και ένας εκδότης σταύρωσαν μια καθηγήτρια αγγλικών. Μου ανέθεσαν και επίσημα πλέον τη μετάφραση ενός σπουδαίου βιβλίου που ήδη είχε κάνει αίσθηση στο εξωτερικό. Το βιβλίο αυτό είχε διαβάσει νωρίτερα ο κ. Γκουτζιούδης και συμφώνησε με τον κ. Καραδέδο να μεταφραστεί και να εκδοθεί στα ελληνικά για το ευρύ κοινό, καθώς δεν απευθυνόταν μόνο σε θεολόγους και μάλιστα βιβλικούς.
Έχοντας παρακολουθήσει όλα τα μαθήματα που σχετίζονταν με το γνωστικό αντικείμενο της Καινής Διαθήκης στη διάρκεια των σπουδών μου στη Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης για τα οποία ενδιαφέρθηκα ιδιαίτερα εξαρχής, η πρόταση ήταν δελεαστική. Θα αναλάμβανα τη μετάφραση ενός βιβλίου που θα κυκλοφορούσε σε όλα τα βιβλιοπωλεία της χώρας, θα είχα ένα χρόνο στη διάθεσή μου, ο εκδότης δεν θα με πίεζε καθόλου και ο επιμελητής θα ήταν αυτός που θα αναλάμβανε να βρει λύση σε οποιοδήποτε πρόβλημα προέκυπτε. Όπως καταλαβαίνετε δέχτηκα. Ο τίτλος και μόνο του βιβλίου του διακεκριμένου φυσικού από το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ δεν μπορεί να αφήσει κανέναν αδιάφορο. Και πράγματι έτσι είναι. Ο αναγνώστης του βιβλίου μπορεί να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με τον συγγραφέα αλλά δεν μπορεί να τον προσπεράσει χωρίς να δει έστω και βιαστικά τι λέει. Ακόμη και αν ανοίξει κανείς στη σελίδα όπου για πρώτη φορά δηλώνεται η ακριβής ημερομηνία του θανάτου του Ιησού ή του τελευταίου δείπνου με τους μαθητές του αυτό δεν θα είναι το τέλος αλλά η αρχή της σχέσης του με το εν λόγω βιβλίο.
Πίστευα αρχικά ότι θα έχω να κάνω με ένα εύκολο βιβλίο πρώτον λόγω του επαγγέλματός μου και βεβαίως καθώς έχω παρακολουθήσει τριετές πρόγραμμα μαθημάτων γενικής και ειδικής μετάφρασης και έχω μεταφράσει εκατοντάδες κείμενα για κάθε χρήση με ειδική κάθε φορά ορολογία και για διαφορετικό σκοπό. Όλη η προηγούμενη εμπειρία εδώ δοκιμάστηκε έντονα, ακόμη και κατά τις τελικές διορθώσεις. Πρώτα απ΄όλα να παραμείνω αποστασιοποιημένη από το κείμενο και όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική. Η πληθώρα των πληροφοριών, οι μαρτυρίες των αρχαίων κειμένων και ειδικά η ορολογία από τον χώρο της αστρονομίας με ανάγκασαν να μελετήσω τα δεδομένα μου έξω από τις σελίδες του βιβλίου.
Είχε δίκαιο ο κ. Γκουτζιούδης ότι αν ο μεταφραστής του βιβλίου ήταν και θεολόγος το αποτέλεσμα θα ήταν διαφορετικό από αυτό που βλέπουμε στα μεταφρασμένα θεολογικά βιβλία που κυκλοφορούν στο εμπόριο και κινούνται στην ίδια θεματική με αυτή του βιβλίου του Humphreys. Τις περισσότερες φορές μεταφράσεις τέτοιων έργων έχουν εκπονηθεί βέβαια από θεολόγους, χωρίς όμως να είναι επαγγελματίες μεταφραστές. Ταυτόχρονα με τη μετάφραση του βιβλίου έκανα και μελέτη του υλικού του. Μελέτησα για παράδειγμα πολλά διαγράμματα και είδα προσεκτικά αρκετές εικόνες με τις φάσεις της σελήνης για να είμαι σίγουρη ότι αποδίδω σωστά την τεχνική ορολογία των επιστημόνων. Άνοιξα κείμενα στο TLG για να τσεκάρω ότι έτσι όπως το λέει ένας βρετανός που δεν γνωρίζει ελληνικά το αναφέρει ο Ιώσηπος, ο Ευσέβιος ή ο Κύριλλος.
Και αν τα βιβλικά κείμενα ήταν εύκολη υπόθεση τα εξωβιβλικά δεν ήταν καθόλου. Δεν γνωρίζω πολλούς, ακόμη και θεολόγους που να έχουν ανατρέξει στα αποκαλυπτικά κείμενα ή στη ραβινική γραμματεία. Κανένας μεταφραστής και αν ακόμη ήθελε να ελέγξει τις πληροφορίες για να σιγουρευτεί για την ορθή απόδοσή τους δεν θα ήξερε πώς να το κάνει ή που να ψάξει, αν δεν ήταν θεολόγος και αν δεν είχε ασχοληθεί με τις βιβλικές σπουδές περαιτέρω. Συνεπώς κατάλαβα γιατί ο κ. Καραδέδος δεν ανησύχησε ποτέ για την επίτευξη του στόχου ή το αποτέλεσμα της δουλειάς μου και δεν έκανε ποτέ καμία απολύτως κριτική, αν και ο ίδιος είναι θεολόγος. Μάλιστα δέχτηκε αδιαμαρτύρητα να αλλάξουμε τον τίτλο του βιβλίου και ενώ θα έπρεπε να είναι: Το μυστήριο του τελευταίου δείπνου του Ιησού προτιμήσαμε να εκδοθεί αυτό ως: Η ημέρα που σταυρώθηκε ο Ιησούς. Ο υπότιτλος παρέμεινε ως έχει στο πρωτότυπο. Η αλλαγή αυτή ήταν επιτακτική για να μην προκληθεί σύγχυση στο ευρύτερο κοινό που δεν γνωρίζει την προβληματική σχετικά με το τελευταίο δείπνο του Ιησού με τους μαθητές του. Αυτό που αναζητά όμως ο συγγραφέας δεν είναι η ημέρα και ο χαρακτήρας του τελευταίου δείπνου αλλά κυρίως η ημέρα που σταυρώθηκε ο Ιησούς, αφού τα δύο περιστατικά συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους.
Ας επανέλθω τώρα στο δικό μου έργο. Μέχρι τα πρώτα 3 κεφάλαια τα πράγματα ήταν εύκολα αλλά στο τέταρτο κεφάλαιο το ζήτημα των ιουδαϊκών ημερολογίων της εποχής του Χριστού και οι αστρονομικές παρατηρήσεις δοκίμασαν έντονα την προσπάθειά μου. Τότε μόνο αντιλήφθηκα ότι και οι αστρονόμοι ακολουθούσαν άλλες μεθόδους υπολογισμού του χρόνου μέχρι την εποχή του Νεύτωνα, άλλες μέχρι το 1930 και φυσικά άλλες από τότε μέχρι σήμερα. Επόμενο λοιπόν ήταν οι βιβλικοί επιστήμονες να προχωρούν σε εσφαλμένες υποθέσεις για τα ημερολόγια που χρησιμοποιούνται στην Αγία Γραφή ή να υιοθετούν παλιότερους και όχι τόσο ακριβείς υπολογισμούς του χρόνου. Για να αποδοθούν λοιπόν σωστά όλα τα νέα δεδομένα, τα οποία στον συγγραφέα του βιβλίου είναι τόσο οικεία, έπρεπε να αφιερώσω χρόνο για να μελετήσω πρώτα και μετά να μεταφράσω. Σίγουρα αυτό καθυστέρησε το έργο μου και σε συνδυασμό με άλλες προσωπικές δυσκολίες που προέκυψαν, το κείμενο παραδόθηκε καθυστερημένα και έξω από το χρονοδιάγραμμα που είχαμε όλοι μας αρχικά συμφωνήσει. Εκτιμώ όμως ότι το αποτέλεσμα είναι αναμφισβήτητα καλύτερο.
Το αποτέλεσμα λοιπόν αυτό προέκυψε και μετά από μελέτη των βιβλίων για τον Ιστορικό Ιησού που έχουν μεταφραστεί στο παρελθόν στα ελληνικά. Ανάμεσα σε αυτά τα παλαιότερα έργα: Ιστορία της Έρευνας του Βίου του Ιησού του Albert Swhweitzer (1982), ToΙστορικό Πρόσωπο του Ιησού του Ed Parish Sanders, Η Αναζήτηση του Ιστορικού Ευαγγελίου του Lawrence Wills, αλλά και τα πρόσφατα: Οι Τελευταίες Ημέρες του Ιησού του διακεκριμένου αρχαιολόγου Simon Gibson και έναν τόμο της τριλογίας Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ του πρώην Πάπα Βενέδικτου. Σε πολλά από αυτά ο κ. Γκουτζιούδης μου υπέδειξε τα λάθη των μεταφραστών και αφού μου πρότεινε να τα διαβάσω, εντόπισα πράγματι ότι τα περισσότερα από αυτά σχετίζονταν με την ειδική ορολογία που χρησιμοποιούν οι βιβλικοί θεολόγοι. Παρατήρησα επίσης και κάτι άλλο. Επιτρέψτε μου να το πω. Το βιβλίο του Humphreys είναι μακράν το εντυπωσιακότερο απ’ όλα τα παραπάνω.
Και αυτό όχι γιατί ασχολείται κυρίως με δύο κορυφαία γεγονότα του χριστιανικού κόσμου, το διασημότερο δείπνο της ιστορίας από τη μία και τον τρόπο θανάτωσης του Ιησού από την άλλη, τα οποία επιχειρεί τολμηρά να προσδιορίσει με ακρίβεια, αλλά διότι τα αποτελέσματα μιας τριαντάχρονης έρευνας παρουσιάζονται με τρόπο σίγουρα μοναδικό. Ένας καινοδιαθηκολόγος, ένας κληρικός ή ένας απλός πιστός μπορεί να διατηρεί τις όποιες επιφυλάξεις στην πρόταση του Humphreys αλλά δεν μπορεί να μην παραδεχτεί την πρωτοτυπία του εγχειρήματος. Αυτό άλλωστε επιβεβαιώνει και η μέχρι τώρα μετάφραση του βιβλίου στα γερμανικά και τα πορτογαλικά.
Στο έκτο κεφάλαιο χρειάστηκε να ανοίξω για πρώτη φορά τα εξωβιβλικά κείμενα. Πήγα κατευθείαν στις πηγές. Γιατί χρειάστηκε να γίνει αυτό; Θα αναφέρω ένα παράδειγμα. Ο συγγραφέας του βιβλίου διαβάζει την Καινή Διαθήκη σε αγγλική μετάφραση (New International Version) και συνεπώς θεωρούσε ότι η φράση «κι έπεσε σκοτάδι σε όλη τη γη ως τις τρεις το απόγευμα, γιατί ο ήλιος χάθηκε» του Λκ. 23:44 χρησιμοποιείται επίσης στους Σιβυλλικούς Χρησμούς (3, 800-802) με την ίδια ορολογία. Αν συγκρίνουμε όμως τα πρωτότυπα κείμενα δεν χρησιμοποιείται η ίδια ορολογία, έστω και αν το νόημα είναι το ίδιο. Η φράση επίσης «τοῦ ἡλίου ἐκλιπόντος» στο πρωτότυπο κείμενο αποτελεί το πρώτο μέρος του Λκ. 23:45 ενώ στη μετάφραση των καθηγητών της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας εντάσσεται στον στίχο 44. Για το λόγο αυτό κρίθηκε να υπάρχουν σε τέτοια σημεία στο βιβλίο σημειώσεις της μεταφράστριας ή του επιμελητή της έκδοσης που να βοηθούν τον αναγνώστη ειδικό ή μη, να κατανοήσει όσα αναφέρει ο συγγραφέας. Έτσι σε ορισμένα σημεία στις υποσημειώσεις υπάρχει σχετική ένδειξη. Γεγονός πάντως είναι ότι ο Humphreys δεν πέφτει έξω ούτε σε ένα κείμενο από τα δεκάδες που έχει εξετάσει. Αυτό είναι εκπληκτικό. Μπορεί να χρησιμοποιεί διαφορετικές εκδόσεις των κειμένων, αποκαλυπτικών ή πατερικών αλλά πάντα το κείμενο αναφέρει αυτό που ισχυρίζεται και συνεπώς τα όσα παρατηρεί δεν αποτελούν τη δική του κατανόηση των μαρτυριών που μας ενδιαφέρουν.
Στο κεφάλαιο 11 ξαναθυμήθηκα κάποιες θέσεις κλασικών καινοδιαθηκολόγων που είχα ακούσει μερικά χρόνια πριν στις παραδόσεις των μαθημάτων και διάβασα στα βιβλία πολλών από εσάς που είστε σήμερα εδώ κύριοι καθηγητές. Μόνο που αυτή τη φορά οι θέσεις του Bultmann, του Jeremias και του France παρουσιάζονται από τον Humphreys με πολύ απλό και συνοπτικό τρόπο και έτσι μπορεί να τις αντιληφθεί και ο αναγνώστης που συναντά τα ονόματά τους για πρώτη φορά και σίγουρα δεν θα εξεταστεί προφορικά ή γραπτά λίγες ημέρες μετά.
Το κεφάλαιο 12 του βιβλίου είναι το μεγαλύτερο αλλά σίγουρα το συναρπαστικότερο. Σε αυτό ο συγγραφέας προσφέρει μία νέα ανάλυση των ευαγγελικών διηγήσεων από το τελευταίο δείπνο του Ιησού με τους μαθητές του μέχρι τη σταύρωση. Τα γνωστότερα περιστατικά των τελευταίων ημερών του Ιησού παρουσιάζονται μέσα από μια πρωτόγνωρη για τους μη ειδικούς προοπτική που καθηλώνει τον αναγνώστη. Πιστεύω πως δύσκολα μπορεί κανείς να διακόψει το κεφάλαιο αυτό στη μέση. Όσος χρόνος και αν χρειαστεί, ο αναγνώστης του βιβλίου θα επιμείνει και θα ολοκληρώσει το συγκεκριμένο κεφάλαιο. Δεν θα το σκεφτεί. Ο Humphreys δεν του αφήνει καμία επιλογή.
Μου πήρε πράγματι περισσότερο χρόνο από όσο αρχικά υπολόγιζα η μετάφραση του βιβλίου. Όσοι το έχετε ήδη διαβάσει έχετε αυτόματα σχηματίσει γνώμη και για αυτό. Σε όσους θα το διαβάσουν από εδώ και πέρα θα ήθελα να πω ότι η γλώσσα προτιμήθηκε να είναι απλή και κατανοητή για τον μέσο αναγνώστη. Μη ξεχνάτε ότι είναι ένα βιβλίο που σαν στόχο είχε εξαρχής να απευθυνθεί κυρίως στο ευρύτερο κοινό και σε ανθρώπους που έχουν θρησκευτικές ανησυχίες αλλά αγαπούν και την ιστορία. Το ύφος που χρησιμοποιεί ο Humpreys μεταβάλλεται συχνά από πληροφοριακό και επιστημονικό σε απλό, άμεσο και κάποιες φορές χιουμοριστικό. Δεν θυμάμαι πόσες φορές αλλάξαμε τη λέξη «αλεκτοροφωνία» με τη φράση «το λάλημα του πετεινού» και γιατί προτιμήσαμε την πρώτη στο τέλος. Φροντίσαμε σίγουρα να διευκολύνουμε τους αμύητους στα κείμενα της Καινής Διαθήκης και στον κόσμο της εποχής της να παρακολουθήσουν αβίαστα την έρευνα και την επιχειρηματολογία του Humphreys.
Αξιότιμες κυρίες και κύριοι καθηγητές,
αγαπητές κυρίες και κύριοι συνάδελφοι,
εκλεκτοί εκπρόσωποι του συλλόγου Κέντρων Ξένων Γλωσσών Palso,
φίλες και φίλοι,
μαθητές και μαθήτριες
που μας τιμάτε σήμερα με την παρουσία σας στο κατάστημα Public που μας φιλοξενεί. Αν το βιβλίο του παθιασμένου ερευνητή της Αγίας Γραφής και σίγουρα ευσεβή χριστιανού και διακεκριμένου φυσικού του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ σερ Colin Humphreys πέσει στα χέρια σας με οποιονδήποτε τρόπο, ίσως σκεφτείτε να ψάξετε γρήγορα την πολυπόθητη σελίδα που φανερώνει το μεγάλο μυστικό. Όταν διαβάσετε την εκδοχή του για την ημερομηνία σταύρωσης του Ιησού, μπορεί εκεί να βρείτε την απάντηση που σας ταλάνιζε για χρόνια, αλλά είμαι βέβαιη ότι θα αρχίσετε αυτή την υπέροχη περιπλάνηση στο χρόνο και τον χώρο που σας ενδιαφέρει και δεν θα αφήσετε καμία σελίδα του βιβλίου χωρίς να τη διαβάσετε. Όσοι από εσάς υπήρξατε φοιτητές ή ακόμη σπουδάζετε θεολογία έχετε σίγουρα σπίτι σας το κριτικό κείμενο της Καινής Διαθήκης που είχατε πάρει από τον κ. Γκουτζιούδη από το πρώτο κιόλας εξάμηνο και αν ήσασταν τυχεροί ίσως ανήκετε σε εκείνους τους λίγους που πήρατε και τη σύνοψη των τεσσάρων ευαγγελίων από ένα μάθημα επιλογής του κ. Ατματζίδη. Όσοι δεν ανήκετε σε αυτή την κατηγορία δεν μειονεκτείτε σε τίποτα. Δεν θα χρειαστεί να αφήσετε το βιβλίο από τα χέρια σας για να ανατρέξετε σε κάποιο βοήθημα. Ο Humphreys σας παρέχει όλα όσα χρειάζεστε προκειμένου να παρακολουθήσετε πως εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα του πάθους του Ιησού που την επόμενη εβδομάδα θα βιώσουμε λατρευτικά.
Σας ευχαριστώ.
* Η Ανίτα Κλήμη είναι ιδιοκτήτρια Κέντρων Ξένων Γλωσσών και θεολόγος.
