ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Περιεχόμενα 9
Πρόλογος 13
Συντμήσεις 17
Α. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και θεολογία στην εποχή της Οικουμένης: Πραγματικότητες και προοπτικές
1. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών. Μια «κοινωνία» αμοιβαίου εμπλουτισμού στο δρόμο των αναζητήσεων 21
2. Η Β΄ Βατικανή Σύνοδος: Το οικουμενικό άνοιγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας 177
3. Η Μεταρρύθμιση: Οι εκφραστές της και η σχέση της προς την Ορθόδοξη Εκκλησία 219
4. Αρχές της ιεραποστολής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου και η πρόσληψη τους από τη σύγχρονη Οικουμενική Κίνηση 263
5. Η αβεβαιότητα του οικουμενικού οράματος και οι ορθόδοξες σχέσεις 285
6. Κοινωνική ή πνευματική και εκκλησιαστική διάσταση της Οικουμενικής Κίνησης; Η σημασία της υπέρβασης μιας παλιάς έντασης ενόψει των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης 309
7. Η ευθύνη της Εκκλησίας και της θεολογίας ενώπιον της «μεταμοντέρνας» προβληματικής στην Οικουμενική Κίνηση 325
Β. Εκκλησίες και θρησκείες ενώπιον των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης
1. Οι Εκκλησίες σε αναζήτηση μιας «δίκαιης ειρήνης» σε εποχή παγκοσμιοποίησης 353
2. Η οικουμενική πορεία για μια «Εναλλακτική Παγκοσμιοποίηση στην Υπηρεσία του ανθρώπου και της Γης» (Alternative Globalization Addressing People and Earth = AGAPE) από Ορθόδοξη οπτική
3. Από την ελεημοσύνη στην καταπολέμηση των αιτιών της: Το χρέος της Εκκλησίας μπροστά στις προκλήσεις της οικονομικής παγκοσμιοποίησης 425
4. Παγκόσμια Οικονομία-Κλιματική Αλλαγή-Διαθρησκειακός Διάλογος: Η χριστιανική μαρτυρία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης 437
5. Κοινωνικές και οικονομικές παράμετροι του διαθρησκειακού διαλόγου 463
Γ. Προς μια φιλό-ξενη θεολογία
1. Η θεολογία της Σαρκώσεως ως θεολογία της Φιλοξενίας. Προεκτάσεις της φιλό-ξενης θεολογίας του βιβλίου του Χρυσόστομου Σταμούλη: «Ώσπερ Ξένος και Αλήτης. Η Σάρκωση» 495
2. Εκκλησία και θεολογία έναντι του μεταναστευτικού ζητήματος. Από την ξενοφοβική και τη φιλανθρωπική στάση στην πρωτοβουλία της αλληλεγγύης για μια κοινωνία της ανθρωπιάς 511
Δ. Προς μια δυναμική Εκκλησιολογία – Οικουμενικές προσωπογραφίες
1. Ανιχνεύοντας την οικουμενική δυναμική της Ορθοδοξίας. Εκκλησία και Εκκλησίες στη σκέψη του Αμίλκα Αλιβιζάτου 533
2. Η δυναμική εκκλησιολογία του Νίκου Νησιώτη 569
3. Από το «Πρόσωπο» στην «Οικουμένη». Βασικές πτυχές της οικουμενικής θεολογίας του Νίκου Νησιώτη 589
4. «Η Εκκλησία ως διαρκής έξοδος». Η οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας κατά τον Νίκο Ματσούκα 611
Παράρτημα 627
1. Πατριαρχικὴ Ἐγκύκλιος 1920. «Πρὸς τὰς ἁπανταχοῦ Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ» 631
2. Ἡ Δήλωση τοῦ Τορόντο (1950). «Ἡ Ἐκκλησία, αἱ Ἐκκλησίαι καὶ τὸ Παγκόσμιον Συμβούλιον τῶν Ἐκκλησιῶν» 637
3. Γενικὴ Συνέλευση τοῦ Π.Σ.Ε. στὸ Νέο Δελχὶ (1961). «Ὀρθόδοξος Συμβολὴ εἰς τὸ Τμῆμα ἐπὶ τῆς Ἑνότητος». 647
4. Κείμενα-ἀποφάσεις τῆς Γ΄ Προσυνοδικὴς Πανορθόδοξης Διάσκεψης, Σαμπεζὺ 1986 651
4.1. Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρὸς τὸν λοιπὸν χριστιανικὸν κόσμον 651
4.2. Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία καὶ Οἰκουμενικὴ Κίνησις 658
4.3 Ἡ συμβολὴ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς ἐπικράτησιν τῆς εἰρήνης, τῆς δικαιοσύνης, τῆς ἐλευθερίας, τῆς ἀδελφοσύνης καὶ τῆς ἀγάπης μεταξὺ τῶν λαῶν, καὶ ἄρσιν τῶν φυλετικῶν καὶ λοιπῶν διακρίσεων 663
5. Ἀξιολογήσεις νεωτέρων δεδομένων εἰς τὰ σχέσεις Ὀρθοδοξίας καὶ Οἰκουμενικῆς Κινήσεως, Θεσσαλονίκη 1998 677
6. «Μήνυμα τῶν Προκαθημένων τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν», Φανάριον 2008 683
7. «Πατριαρχικὴ καὶ Συνοδικὴ Ἐγκύκλιος ἐπὶ τῇ Κυριακῇ τῆς Ὀρθοδοξίας», Φανάριον 2010 689
8. Σύναξις τῶν Προκαθημένων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, Φανάριον 2014 693
Πίνακας Ονομάτων 699
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
«Η Εκκλησία δεν ζη δια τον εαυτόν της, αλλά οφείλει να μαρτυρή και να μοιράζηται τα δώρα του Θεού μετά των εγγύς και των μακράν. Μετέχοντες της Θείας Ευχαριστίας και προσευχόμενοι υπέρ της οικουμένης, καλούμεθα να συνεχίσωμεν την λειτουργίαν μετά την Θείαν Λειτουργίαν και να μοιρασθώμεν μεθ᾿ ολοκλήρου της ανθρωπότητος τα δώρα της αληθείας και της αγάπης» (η υπογράμμιση δική μου).
Το παράθεμα ανήκει στην έβδομη παράγραφο του κοινού ανακοινωθέντος της Σύναξης των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών στο Φανάρι το Μάρτιο του 2014. Η θέση του στον Πρόλογο του ανά χείρας βιβλίου οφείλεται σε δύο λόγους: Πρώτα, καταδεικνύει τη συγκυρία για την υλοποίηση της ειλημμένης από καιρό απόφασής μου να συγκεντρώσω σε ένα τόμο μελέτες και άρθρα που συνέγραψα κατά την τελευταία δεκαετία, όλα καρπός της διδακτικής και ερευνητικής ενασχόλησής μου με το ακανθώδες θέμα της Οικουμενικής Κίνησης. Δεύτερο, αναδεικνύει το κοινό νήμα και βασικό νόημα που διατρέχει και συνδέει τα κείμενα του παρόντος τόμου.
Η συγκυρία είναι η κοσμοϊστορική απόφαση της Σύναξης των Προκαθημένων να πραγματοποιηθεί, εκτός βεβαίως απροόπτου, το από πολλών ετών κυοφορούμενο όραμα της συγκλήσεως της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας κατά την ημέρα της Πεντηκοστής του έτους 2016.
Τρία από τα θέματα που έχουν εγκριθεί και αναμένεται να επικαιροποιηθούν από την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο είναι τα παρακάτω: «Σχέσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας προς τον λοιπό χριστιανικό κόσμο», «Ορθόδοξη Εκκλησία και Οικουμενική Κίνηση» και «Η συμβολή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην επικράτηση της ειρήνης, της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της αδελφοσύνης και της αγάπης μεταξύ των λαών και στην άρση των φυλετικών και άλλων διακρίσεων».
Η σύγκλησή της και οι καρποί της λοιπόν δεν είναι πράγματα ξένα προς τη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας απέναντι στην Οικουμενική Κίνηση και στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. Αναμφίβολα, με την Οικουμενική Κίνηση συνδέεται και συμπορεύεται η πανορθόδοξη κίνηση για τη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών,
για την ανανέωση της ζωής τους, για ένα συγχρονισμό της ζωής και της διδασκαλίας τους, για μια ζωντανή θεολογία και, τέλος, για τη συνειδητοποίηση του ενοποιού τους ρόλου μέσα σε ένα διασπασμένο από την αδικία και τη βία κόσμο. Από τη μία πλευρά, οι ζυμώσεις και η συνοδική πορεία για την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο της Ορθόδοξης Εκκλησίας ανανέωσαν την αυτοσυνειδησία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τη βοήθησαν να ξαναβρεί την καθολική συνείδησή της και να διατηρήσει ζωντανό το οικουμενικό φρόνημά της. Και από την άλλη, κάθε πρωτοβουλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας για συνεργασία στην Οικουμενική Κίνηση συνοδευόταν και συνοδεύεται από μια αυτόματη κίνηση για σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών και για ανανέωση της ζωής τους.
Η προσπάθεια, λοιπόν, για την έκφραση της πανορθόδοξης ενότητας και αυτοσυνειδησίας και η επαφή της Ορθόδοξης Εκκλησίας με την Οικουμενική Κίνηση είναι συγκοινωνούντα δοχεία, υπάρχει μεταξύ τους έντονη αλληλεπίδραση, το ένα «τροφοδοτεί» το άλλο. Βεβαίως, η οικουμενική δράση και το οικουμενικό φρόνημα της Ορθόδοξης Εκκλησίας πηγάζουν από αίσθημα ευθύνης και αποτελούν μια αδιάσπαστη γραμμή, που φτάνει ως το μακρινό παρελθόν της παράδοσής της. Αιώνες τώρα η Εκκλησία προσεύχεται «υπέρ της Οικουμένης» και «υπέρ… ευσταθείας των αγίων του Θεού Εκκλησιών και της των πάντων ενώσεως» και, όπως υπογράμμισε η Γ´ Προσυνοδική Πανορθόδοξη Διάσκεψη (Σαμπεζύ 1986), η Ορθόδοξη Εκκλησία πάντοτε αγωνίστηκε για την αποκατάσταση της χριστιανικής ενότητας, γι’ αυτό και σήμερα η συμμετοχή της στην Οικουμενική Κίνηση δεν είναι καθόλου ξένη προς τη φύση και την ιστορία της, αλλά αποτελεί συνεπή έκφραση της αποστολικής πίστης μέσα σε νέες ιστορικές συνθήκες και με σκοπό την αντιμετώπιση νέων υπαρξιακών αιτημάτων.
Και μόνο η αναγγελία της απόφασης για τη σύγκληση της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου μέσα σε πρωτόγνωρες αρνητικές εξελίξεις σε όλο τον κόσμο καθιστά πιο επιτακτική και ενδιαφέρουσα την έκδοση του παρόντος τόμου. Όλα τα κείμενα που τον συνθέτουν, προσεγγίζουν σημαντικά προβλήματα που αναφύονται κατά τις σύγχρονες εκκλησιολογικές και οικουμενικές αναζητήσεις μέσα σε νέα ιστορικά δεδομένα και σημαντικές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές και προσπαθούν να καταγράψουν την παρουσία και τη συμμετοχή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Οικουμενική Κίνηση και το πώς αυτή, με βάση τη σύγχρονη θεολογική έρευνα, την πίστη και τη ζωή της, μέσα σε αυτές τις νέες ιστορικές συνθήκες έχει (ή μπορεί να) συμβάλει στη διαμόρφωση μιας κοινής οικουμενικής μαρτυρίας και δράσης για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης και του τεράστιου μεγέθους, της πολυπλοκότητας και της όξυνσης των κινδύνων που απειλούν τον άνθρωπο και το περιβάλλον του.
Ακόμη, εκτός από την απόπειρα αποτίμησης των πρώτων επαφών της Μεταρρύθμισης με την Ορθόδοξη Εκκλησία υπό το φως της σύγχρονης οικουμενικής κίνησης, παρουσιάζεται η γένεση και η εξέλιξη της Οικουμενικής Κίνησης, ιδιαίτερα του κατ’ εξοχήν οργάνου της, του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (Π.Σ.Ε.), καθώς και το μεγάλο γεγονός της Β΄ Βατικανής Συνόδου που «άνοιξε» το δρόμο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας προς την Οικουμένη.
Αυτό που φαίνεται μέσα από τα κείμενα είναι ότι η αποστολή της Εκκλησίας είναι ένας συνεχής διάλογος με τον άνθρωπο, ιδιαίτερα με τον «άλλο», καθώς και με τις ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές πραγματικότητες της εποχής της. Ο διάλογος κατανοημένος ως «διαλογική μαρτυρία και λειτουργική διακονία» οδηγεί την Εκκλησία σε «έξοδο» από την αυτοδικαίωση, την αποκλειστικότητα, την αυτάρκεια, προς το δραματικό γίγνεσθαι της ιστορίας με στόχο την καταλλαγή και θεραπεία των τραυμάτων της διαίρεσης των χριστιανών, αλλά και τον ευαγγελισμό και τη μεταμόρφωση του κόσμου.
Τα κείμενα που επελέγησαν κατατάσσονται εδώ οργανικά, και όχι χρονολογικά, σε τέσσερις ενότητες και επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους σε οικουμενικά, εκκλησιολογικά, διαθρησκειακά και κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα. Συγκεντρώθηκαν σε έναν τόμο με σκοπό αφενός να είναι πιο εύκολα προσβάσιμα σε κάθε ενδιαφερόμενο/η, και αφετέρου να συμβάλουν κατά το δυνατό ή να προσφέρουν απλώς ερεθίσματα στο σχετικό προβληματισμό και τις ζυμώσεις πριν αλλά και μετά από την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο, στην οικουμενική «προσκυνηματική πορεία για δικαιοσύνη και ειρήνη» που αποφασίστηκε στη Ι΄ Γενική Συνέλευση του Π.Σ.Ε. στο Μπουσάν της Ν. Κορέας το 2013. Τα περισσότερα από αυτά συντάχθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία με ποικίλες επιστημονικές αφορμές και δημοσιεύθηκαν ή θα δημοσιευθούν σε Πρακτικά συνεδρίων ή ημερίδων, σε αφιερωματικούς Τόμους και σε επιστημονικά περιοδικά. Τα κείμενα που έχουν ήδη δημοσιευθεί αναδημοσιεύονται χωρίς αλλαγές. Επεξεργασία έχει υποστεί η πρώτη και πιο εκτενής μελέτη, η οποία αποτελεί μέρος παλαιότερου βιβλίου μου. Σε αυτή προστέθηκε μια υποενότητα για τη Ι΄ Γενική Συνέλευση του Π.Σ.Ε. και έτσι περιέχονται όλες οι μέχρι στιγμής Γενικές Συνελεύσεις του Συμβουλίου.
Το Παράρτημα περιλαμβάνει εκτός από τη «Δήλωση του Τορόντο», που αποτελεί σταθμό στην ιστορία του Π.Σ.Ε. και παραμένει μέχρι σήμερα το πιο θεμελιακό κείμενο για τη φύση του Συμβουλίου, βαρυσήμαντες διορθόδοξες δηλώσεις και διακηρύξεις για τη φύση της οικουμενικής μαρτυρίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το πλήθος και η ποικιλία των μελετών που περιέχονται στον τόμο έχουν ως αναπόφευκτη συνέπεια κάποιες επαναλήψεις, οι οποίες κρίθηκε καλό να παραμείνουν για να μη χαθεί η αρχική ροή των κειμένων και γιατί είτε εκφράζουν κάποιες βασικές θέσεις και ιδέες του συγγραφέα είτε αναφέρονται σε γεγονότα-σταθμούς.
Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται και από τη θέση αυτή στον θεολόγο Βασίλειο Δημητριάδη για την πολύτιμη συμβολή του στην πραγματοποίηση της παρούσας έκδοσης.
