Η εισήγηση του ομότιμου καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ στο 13ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Βιβλικών Σπουδών στις Σέρρες
Ο Ισραήλ πιστεύει πως ο Γιαχβέ, ο Θεός του, έχει το θρόνο του στον ουρανό. Εκεί δεν είναι τελείως μόνος, αλλά περιτριγυρίζεται από μια πληθώρα πνευματικών όντων. Τα όντα αυτά δηλώνονται με τους όρους άγγελοι, υιοί του Θεού ή στρατιά των ουρανών. Σε κανένα σημείο της Παλαιάς Διαθήκης δε γίνεται άμεση και λεπτομερής αναφορά στη δημιουργία των αγγέλων. Αυτό που γνωρίζουμε όσον αφορά την προέλευσή τους περιορίζεται σε αποσπασματικές ενδείξεις ενός μύθου, που διασώζεται στο κέφ. 6 της Γένεσης, ο οποίος παλαιότερα πρέπει να ήταν οπωσδήποτε πιο ανεπτυγμένος. Στο βιβλίο του Ιώβ φαίνεται πως οι άγγελοι προϋπάρχουν της δημιουργίας των άστρων.
Στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται μια ακόμη κατηγορία ουράνιων πνευμάτων που φέρουν την ονομασία «υιοί θεών». Αυτοί στο χώρο της αρχαίας Μ. Ανατολής είναι μια κατηγορία θεοτήτων που εξαρτώνται άμεσα από κάποιον ανώτερο θεό, ο οποίος συνήθως παρουσιάζεται και ως θεός των θεών. Στην Παλαιά Διαθήκη έχουμε μια απομυθοποίηση της παράστασης αυτής, επειδή ο Γιαχβέ είναι ο μοναδικός Θεός του Ισραήλ και δε δέχεται δίπλα του καμιά άλλη θεότητα. Έτσι, οι κατώτερες θεότητες του χαναανιτικού πανθέου μετατράπηκαν σε ουράνια πνεύματα. Αυτά βρίσκονται γύρω από το θρόνο του βασιλιά Γιαχβέ και τον υπηρετούν. Αποτελούν δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο την ουράνια αυλή του.
Η φύση των αγγέλων δηλώνεται από την ονομασία τους ως υιών του Θεού, δηλαδή όντων που μετέχουν στην κατηγορία του θείου. Δεν υπάρχει σ΄αυτά κανένα χοϊκό στοιχείο, αν και παρουσιάζονται σχεδόν πάντα με ανθρώπινη μορφή όταν έρχονται σε επαφή με τους ανθρώπους. Συμπεριφέρονται με ένα πολύ ανθρώπινο τρόπο, παίρνοντας μέρος σε δείπνα. Πολύ νωρίς όμως έγιναν επεξεργασίες αυτών των κειμένων, που αποσκοπούσαν στο να διαφυλάξουν την πνευματική φύση των αγγέλων.
Η πρώτη εικόνα που έχουμε για τους αγγέλους προέρχεται από τη διήγηση για τη δημιουργία του κόσμου. Εκεί γίνεται λόγος για τα χερουβίμ, και πιο συγκεκριμένα για ένα χερουβίμ του οποίου έργο είναι η φύλαξη του παραδείσου.
Τα χερουβίμ συνδέονται στενά με την παρουσία του Γιαχβέ, μια παρουσία που επιβάλλεται με την απόσταση που τη χωρίζει από την ανθρώπινη σφαίρα. Στη διήγηση που αναφέρεται στην κιβωτό ή και στον Ψαλμό 18, ο Θεός φέρεται επάνω σε χερουβίμ. Μια άλλη εικόνα που κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται και αυτή από το χώρο της αρχαίας Μ. Ανατολής, είναι η παράσταση του Γιαχβέ ως βασιλιά. Τα ουράνια πνεύματα που τον περιβάλλουν έχουν ως κύριο μέλημά τους τη δόξα του Θεού. Γνωστή είναι η σκηνή της κλήσης του προφήτη Ησαΐα, όπου άγγελοι Κυρίου ψάλλουν τον τρισάγιο ύμνο.
Από το θρόνο του στον ουρανό αποστέλλει ο Γιαχβέ τους αγγέλους του στους ανθρώπους για να φέρουν, ως συνήθως, κάποιο μήνυμα, το οποίο έχει τη μορφή μιας εντολής, ή μιας υπόσχεσης και είναι πάντοτε μια κάποια αποκάλυψη από την πλευρά του Θεού. Οι άγγελοι είναι εκτελεστές των εντολών του Θεού, και όχι συνεργάτες.
Σε μια αρχαιότερη εποχή δεν υπήρχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά τη μορφή, την παρουσία και την ονομασία των αγγέλων. Η πιο γνωστή εικόνα εμφάνισης αγγέλων στην Παλαιά Διαθήκη συνδέεται με μια θεοφάνεια. Ο ίδιος ο Γιαχβέ με τη συνοδεία δυο αγγέλων δέχεται τη φιλοξενία του Αβραάμ. Στον ίδιο πατριάρχη άγγελος Κυρίου δεν του επιτρέπει να κάνει κακό στο γιο του τον Ισαάκ, τον ευλογεί και του υπόσχεται, ως συνήθως, αύξηση των απογόνων του. Στη δούλη της Σάρας, Άγαρ, ο ίδιος άγγελος υπόσχεται ευλογία και αύξηση των απογόνων της. Γνωστή είναι επίσης και η σκηνή που σχετίζεται με το όνειρο του Ιακώβ στη Βαιθήλ. Αλλά και στο Μωυσή στην καιόμενη βάτο αποκαλύπτεται ο Γιαχβέ με τη μορφή αγγέλου.
Ο άγγελος Κυρίου τέλος οδηγεί και προφυλάσσει το λαό του Θεού κατά την έξοδό του από την Αίγυπτο και στέλνεται για να τιμωρήσει ή να εξαγγείλει δυστυχία στον Ισραήλ. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Δαυίδ, ο οποίος βλέπει τον άγγελο εξολοθρευτή να βρίσκεται πάνω στο λόφο Σιών και να απειλεί με θάνατο ολόκληρη την πόλη του Δαυίδ.
Εκτός από τους αγγέλους, οι οποίοι χωρίς κανένα συγκεκριμένο όνομα αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη, γίνεται σε ορισμένα βιβλία αναφορά και σε αρχαγγέλους. Όπως υποδηλώνει η λέξη οι άγγελοι αυτοί βρίσκονται επικεφαλής ομάδας αγγέλων. Στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρονται τα ονόματα τεσσάρων αρχαγγέλων. Δηλαδή των Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ και Ουριήλ. Από το βιβλίο του Ενώχ μαθαίνουμε τα ονόματα ακόμη τριών αρχαγγέλων των Ραγουήλ, Σαριήλ και Ρεμιήλ.
Αυτή, εν συντομία, είναι η δραστηριότητα των αγγέλων όπως παρουσιάζεται στην Παλαιά Διαθήκη. Ο χώρος της εμφάνισής τους έχει να κάνει είτε με τις θεοφάνειες του Γιαχβέ, είτε με διάφορες υπηρεσίες και εντολές που αυτοί ως αγγελιαφόροι του Γιαχβέ είναι υποχρεωμένοι να φέρουν εις πέρας. Τις ίδιες παραστάσεις για τους αγγέλους συναντάμε και στην Αποκαλυπτική Γραμματεία.
Από την εποχή της συγγραφής του βιβλίου του Δανιήλ και του βιβλίου του Ενώχ αναπτύχθηκε στον Ιουδαϊσμό μια ιδιαίτερη αγγελολογική παράδοση. Οι αποκαλυπτικοί κάνουν λόγο για έναν ουράνιο κόσμο, όπου η παρουσία των αγγελικών όντων είναι απαραίτητη. Βέβαια, οι πληροφορίες που υπάρχουν γι’ αυτούς είναι τόσο ετερογενείς που είναι αδύνατο να συστηματοποιήσουμε την πίστη αυτή κάτω από τη μορφή συγκεκριμένης διδασκαλίας.
Δεν υπάρχει ομοφωνία απόψεων μεταξύ των αποκαλυπτικών για την ημέρα δημιουργίας των αγγέλων. Στα Ιωβηλαία λέγεται οτι δημιουργήθηκαν την πρώτη ημέρα της δημιουργίας, ενώ αλλού αναφέρεται οτι δημιουργήθηκαν τη δεύτερη ή την πέμπτη ημέρα.
Στα αποκαλυπτικά κείμενα δεν υπάρχει μια ομοιόμορφη εικόνα για τη φύση των αγγελικών όντων. Δίνεται η εντύπωση ότι οι άγγελοι είχαν σώμα και πνεύμα μαζί. Στο βιβλίο του Ενώχ και στο Σλαβονικό Ενώχ λέγεται ότι το σώμα τους ήταν από φλόγα και φωτιά και είχε λαμπρότητα σαν αυτή των άστρων. Σε άλλο σημείο μάλιστα παρουσιάζονται ως αστρικές δυνάμεις .
Η διάκριση αγγέλων και ανθρώπων είναι απόλυτη. Οι άγγελοι, όπως και ο Θεός, εμφανίζονται απομακρυσμένοι από τους ανθρώπους. Είναι αθάνατα πνευματικά όντα και γι’ αυτό δε χρειάζονται αναπαραγωγή. Η αθανασία τους μπορεί να ακυρωθεί μόνο με θεϊκή παρέμβαση, όπως συνέβη όταν οι εκπεσόντες άγγελοι ενώθηκαν με τις θυγατέρες των ανθρώπων.
Σε ορισμένα πάλι κείμενα η διάκριση μεταξύ αγγέλου και ανθρώπου είναι τόσο μικρή, ώστε υπήρχε η πίστη ότι ο άνθρωπος μπορεί να μεταμορφωθεί σε ουράνιο ον. Στην Όραση του Ησαΐα, ο τελευταίος περιγράφει πως, καθώς ανέρχεται στους επτά ουρανούς, η δόξα του αυξάνεται, μέχρι που στον έβδομο ουρανό γίνεται σαν άγγελος. Στο Σλαβονικό Ενώχ η διάκριση μεταξύ αγγέλων και ανθρώπων μοιάζει να παρακάμπτεται. Εκεί ο Θεός διατάζει τον Μιχαήλ να γδύσει τον Ενώχ από τα «γήινα ενδύματα» και να τον αλείψει με ευωδιαστό λάδι και να τον ντύσει με «ενδύματα δόξας». Λίγο μετά, ο Ενώχ διαπιστώνει ότι έχει γίνει «ένας από τους πανένδοξους χωρίς διαφορά», δηλαδή όχι απλώς άγγελος, αλλά ένας άγγελος σε περίοπτη θέση. Σε άλλα αποκαλυπτικά κείμενα η μεταμόρφωση σε άγγελο ή αστέρα είναι η ανταμοιβή των δίκαιων μετά θάνατον. Στον Δανιήλ αναφέρεται οτι δίκαιοι θα λάμψουν σαν το λαμπερό στερέωμα και θα λάμπουν σαν αστέρια για πάντα. Σε πολλά άλλα κείμενα, επίσης, συναντούμε κάτι παρόμοιο.
Στην Αποκαλυπτική Γραμματεία δεν υπάρχει ενιαία άποψη για τον αριθμό των αγγέλων. Στον Δανιήλ αναφέρεται ότι «χίλιαι χιλιάδων» υπηρέτησαν τον Κύριο. Η ίδια εικόνα υπάρχει στο βιβλίο του Ενώχ, όπου ο Θεός «έρχεται με δέκα χιλιάδες από τους αγίους του».
Η ιεραρχία των αγγέλων
Στην Αποκαλυπτική Γραμματεία οι άγγελοι παρουσιάζοντα οργανωμένοι σε στρατιές με αξιωματούχους και βαθμίδες. Στο βιβλίο των Ιωβηλαίων μπορούμε να διακρίνουμε τους αγγέλους του προσώπου, τους αγγέλους της δόξας και τους αγγέλους που κυριαρχούν των φυσικών φαινομένων.
Ο ρόλος των αγγέλων
Ο ρόλος των αγγέλων ως αγγελιοφόρων του Θεού είναι γνωστός από την Παλαιά Διαθήκη. Στην Αποκαλυπτική Γραμματεία τα καθήκοντά τους αυξάνονται. Στα Ιωβηλαία συνοδεύουν το Θεό όταν πηγαίνει στον Πύργο της Βαβέλ. Παρουσιάζονται ως προστάτες των εθνών οι οποίοι μάχονται ανάμεσά τους κάτω από την επίβλεψη του Θεού. Αλλά και ως μεσάζοντες μεταξύ Θεού και ανθρώπου παρουσιάζονται οι άγγελοι καθώς μεταφέρουν τις προσευχές των ανθρώπων στο Θεό. Είναι οδηγοί και συνοδοί στα ουράνια ταξίδια, έχουν μεγάλη γνώση, επειδή βρίσκονται κοντά στο Θεό, έχουν τη δυνατότητα να προνοούν και να καθοδηγούν τους ανθρώπους , γενικά, και τους προφήτες πιο ειδικά και να αναφέρουν στο Θεό ό,τι καλό ή κακό βλέπουν. Είναι προστάτες των ανθρώπων, ιδιαίτερα εκείνων που επέλεξε ο Θεός. Προσέχουν τους αρρώστους και τους πληγωμένους, εισακούουν τις προσευχές που απευθύνονται ιδιαίτερα σε αυτούς, φυλάγουν τους δίκαιους ζωντανούς και νεκρούς, και φροντίζουν για την άφεση αμαρτιών.
Η μεσιτεία αποτελεί ιδιαίτερο καθήκον των αγγέλων. Η πίστη αυτή υπάρχει και στην Παλαιά Διαθήκη. Καθήκον των αγγέλων είναι ακόμη να οδηγούν τον άνθρωπο στο σωστό δρόμο και να τον προστατεύουν. Είναι φύλακες άγγελοι των ανθρώπων, ιδιαίτερα των δίκαιων, τους οποίους ο Θεός φροντίζει ως κόρη οφθαλμού. Οι άγγελοι της ανώτερης τάξης αποκαλύπτουν στους ανθρώπους τα μυστικά του Θεού που αφορούν τη γη και τον ουρανό. Τα μυστικά αυτά τα μαθαίνουν από τα ιερά βιβλία και τις ουράνιες πλάκες.
Μια άλλη κατηγορία αγγέλων είναι εκείνων που σχετίζοντται με τα φυσικά φαινόμενα και τα κυριαρχούν. Στο Σλαβονικό Ενώχ γίνεται λόγος για διακόσιους που κυβερνούν τα αστέρια και τις ουράνιες συνδέσεις τους. Αυτοί φροντίζουν για τη σωστή τάξη στον κόσμο και την πορεία των αστεριών, του ήλιου και της σελήνης. Άλλοι κυβερνούν τις εποχές και τα έτη, άλλοι τους ποταμούς και τις θάλασσες, άλλοι τους καρπούς, το χόρτο και κάθε φυτό.
Ονόματα αγγέλων
Μια πολύ σημαντική εξέλιξη της αγγελολογίας είναι το ότι στην Αποκαλυπτική Γραμματεία ακόμη και οι άγγελοι έχουν ονόματα, τα οποία σχετίζονται με συγκεκριμένα καθήκοντα που τους ανέθεσε ο Θεός.
Δαίμονες
Εκτός από τους αγγέλους η Παλαιά Διαθήκη γνωρίζει και δαίμονες. Πρόκειται μερικές φορές για αρχαίες χαναανιτικές θεότητες, ή για αναμνήσεις απο την περίοδο της ερήμου, όπου ο γιαχβισμός δεν είχε πάρει τη δογματική διατύπωσή του και δεχόταν με ευκολία τη γειτνίαση των θρησκευτικών δοξασιών, που χαρακτηρίζονται με τον πολύ αόριστο όρο της λαϊκής θρησκείας. Σε άλλες εποχές συγκρητισμού, σε μερικούς από τους δαίμονες αυτούς προσφέρονταν θυσίες, ακόμη και παιδιών. Ένα μόνο χωρίο αναφέρει τη θεά Λιλίθ, τέρας της νύχτας που κρύβεται μέσα στα ερείπια. Ο δαίμων Ασμοδαίος παίζει αρνητικό ρόλο στην Ιστορία του Τωβίτ. Ένας τουλάχιστον από αυτούς τους δαίμονες ενσωματώθηκε στο ισραηλιτικό τυπικό. Κατά τη μεγάλη γιορτή του εξιλασμού, ο μέγας αρχιερέας έστελνε ένα τράγο στον Γιαχβέ και έναν άλλο στον Αζαζέλ που ήταν ένας δαίμονας της ερήμου. Στην Παλαιά Διαθήκη συναντάει κανείς και το Σατανά. Αυτή η μορφή μπορούμε να πούμε οτι δεν προϋπάρχει, αλλά δημιουργείται.
Η δαιμονολογία στην Αποκαλυπτική Γραμματεία
Στην Παλαιά Διαθήκη η δαιμονολογία δεν είναι τόσο ανεπτυγμένη, γιατί ο Θεός θεωρείται ως ο δημιουργός του καλού και του κακού. Ορισμένοι ερευνητές τοποθετούν την ανάπτυξή της κατά τους αποκαλυπτικούς χρόνους, όταν ο ιουδαϊκός λαός από τη βαβυλώνια αιχμαλωσία και εξής αισθάνεται δυσφορία για τα δεινά του και αρχίζει να ψάχνει την αιτία του πόνου και του κακού που υπάρχει στον κόσμο. Ο ιουδαϊσμός μόνο κάτω από ξένη επίδραση, ιδιαίτερα του περσικού διαρχικού συστήματος του ζωροαστρισμού, διέκρινε τις δυνάμεις σε καλές και κακές και διαμόρφωσε την αντίληψη ότι τα κακά πνεύματα ανήκουν σε μια ομάδα μοχθηρών όντων. Οι άγγελοι και οι δαίμονες βρίσκονται κάτω από την κυριαρχία του Θεού. Αυτός είναι ο δημιουργός τους. Μόνο με αυτούς τους όρους μπορούμε να μιλάμε για δυαλισμό της αποκαλυπτικής σκέψης. Πρόκειται για ένα δυαλισμό που δε διαψεύδει ή αναιρεί το μονοθεϊσμό.
Σήμερα οι περισσότεροι χριστιανοί της δύσης δε μπορούν να συσχετίσουν το κακό και τον πόνο με δαίμονες και κακά πνεύματα, αλλά προσπαθούν να απομυθοποιήσουν την κατάσταση. Οι αποκαλυπτικοί, όμως, δε μπορούν να δεχθούν ότι το κακό είναι απλά αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου να αμαρτήσει, καθώς πιστεύουν ότι αυτό το ίδιο το κακό δημιουργήθηκε με κάποιο μυστηριώδη τρόπο.
Οι εκπεσόντες άγγελοι
Σε πολλά αποκαλυπτικά κείμενα γίνεται λόγος για την προέλευση των δαιμόνων, γεγονός που μαρτυρεί την προσπάθεια των αποκαλυπτικών να εξηγήσουν την ύπαρξη του κακού στον κόσμο. Στη Γένεση αναφέρεται ότι οι «υιοί του Θεού» ήρθαν σε επαφή με τις θυγατέρες των ανθρώπων. Η έκφραση «υιοί του Θεού» αναφέρεται αναμφισβήτητα στους αγγέλους. Στο βιβλίο του Ενώχ λέγεται ότι διακόσιοι άγγελοι, οι οποίοι αλλού ονομάζονται «εγρήγοροι», ορκίζονται μεταξύ τους και στον αρχηγό τους Σεμειαζά να παντρευτούν γυναίκες και να γεννήσουν παιδιά. Κατέβηκαν από τον ουρανό γιατί επιθύμησαν τις χαριτωμένες θυγατέρες των ανθρώπων. Στο Σλαβονικό Ενώχ λέγεται ότι κάποιοι από τους αγγέλους που επαναστάτησαν εναντίον του Θεού, πήγαν στη γη και αποπλάνησαν τις θυγατέρες των ανθρώπων. Τα Ιωβηλαία αναφέρουν πως ο Θεός τούς έστειλε στη γη. Οι άνδρες προτρέπονται να συγκρατούν τις γυναίκες τους από τον καλλωπισμό και την πορνεία, γιατί αυτές «έτσι έθελξαν τους εγρήγορους πριν από τον κατακλυσμό…και επιθυμώντας με τη σκέψη τους τις φαντασίες εκείνων γέννησαν γίγαντες».
Ανεξάρτητα, όμως, από το κίνητρο της καθόδου τους, το αποτέλεσμα της ένωσης αυτής ήταν η διαφθορά της γης. Το κακό που έγινε με την ένωση αυτή επηρέασε όχι μόνο τις ψυχές των ανθρώπων, αλλά και ολόκληρο το σύμπαν.
Στον Ενώχ γίνεται αναφορά στους απογόνους που προήλθαν από την ένωση αυτή. Πρόκειται για γίγαντες που είχαν ύψος τρεις χιλιάδες πήχεις, διέπρατταν κάθε είδους κακό εναντίον των πλασμάτων του Θεού και άρχισαν να σφάζονται μεταξύ τους. Αυτοί ονομάζονται κακά πνεύματα. Προέρχονται από πνεύμα και σάρκα και η κατοικία τους είναι στη γη σε απομονωμένες περιοχές, κάνοντας τις πανουργίες τους τη νύχτα. Τα πνεύματά τους βασανίζουν, καταδυναστεύουν, καταστρέφουν, επιτίθενται και προκαλούν προβλήματα. Δεν τρέφονται, όμως πεινούν και διψούν. Δεν καταστρέφονται από τον κατακλυσμό, αλλά συνεχίζουν να υποκινούν το κακό έως την τελική κρίση. Ο συγγραφέας των Ιωβηλαίων ξεκαθαρίζει ότι το κακό δεν προέρχεται από το Θεό, αλλά από τα μοχθηρά πνεύματα που εξακολουθούν να αδικούν και να καταστρέφουν μόνο με τη άδεια του Θεού.
Στην ίδια ενότητα, οι εκπεσόντες άγγελοι παρουσιάζονται ως άστρα. Επτά άστρα που θα τυλιχθούν στη φωτιά, γιατί δεν ανέτειλαν την καθορισμένη ώρα. Στα Ενύπνια του Ενώχ, ο Ενώχ βλέπει ένα μόνο αστέρι, τον Αζαζέλ, που πέφτει από τον ουρανό και ακολουθείται από πολλά άλλα που αποτελούν τη στρατιά του.
Δαιμονικές δυνάμεις
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, οι δαιμονικές δυνάμεις υπήρχαν πριν από την πτώση των «εγρηγόρων». Στις Παραβολές του Ενώχ γίνεται λόγος για την ύπαρξη πέντε δαιμόνων στη στρατιά του Αζαζέλ που βρίσκονται κάτω από την κυριαρχία του Σατάν. Στην ίδια ενότητα αναφέρονται τα ονόματά τους καθώς και το έργο τους.
Η ίδια παράδοση της επανάστασης στον ουρανό πριν από την πτώση των εγρήγορων αναφέρεται και στο Σλαβονικό Ενώχ. Ο Ενώχ μεταφέρεται στο δεύτερο ουρανό, όπου βλέπει αγγέλους να αναμένουν την αιώνια κρίση. Ο ίδιος ρωτάει ποιοι είναι και του απαντούν ότι αυτοί αποστάτησαν από τον Κύριο, δεν υπάκουσαν τις εντολές Του, ακολούθησαν τη δική τους βούληση και παραβίασαν με τον αρχηγό τους το θέλημα του Κυρίου. Ο αρχηγός τους είναι ο Σατανιήλ. Ο τελευταίος περιγράφεται ως ένας αρχάγγελος που ήθελε να στήσει το θρόνο του ψηλότερα από τα σύννεφα του ουρανού και να γίνει ίσος με το Θεό. Ο Θεός ρίχνει αυτόν και τους υποστηριχτές του από ψηλά. Ο Σατανιήλ εμφανίζεται, κατόπιν, να πετά συνέχεια πάνω από την άβυσσο. Μέρος του σχεδίου του ήταν να παρασύρει τους εγρήγορους στον πέμπτο ουρανό και να εξεγερθούν μαζί του. Κάποιοι από αυτούς ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά του, διώχθηκαν και φυλακίστηκαν στο δεύτερο ουρανό. Άλλοι κατέβηκαν στη γη και ξελόγιασαν τις θυγατέρες των ανθρώπων και στη συνέχεια φυλακίστηκαν κάτω από τη γη.
Στο ίδιο βιβλίο αναφέρεται ότι, όταν δημιουργήθηκε ο Αδάμ, ο Σατανιήλ τον ζήλεψε και σχεδίασε να δημιουργήσει έναν άλλο κόσμο, όπου αυτός θα ήταν κυρίαρχος, γιατί όλα στη γη ήταν υποταγμένα στον Αδάμ. Αφού έφυγε από τον ουρανό ο Σατανιήλ ονομάστηκε Σατάν, διάβολος και πονηρό πνεύμα των κατώτερων τόπων. Αυτός ξεγέλασε την Εύα και την έκανε να αμαρτήσει.
Η ιστορία της πτώσης του Σατανά, κάπως διαφοροποιημένη, υπάρχει στο Βίο Αδάμ και Εύας. Εδώ ο Σατανάς ονομάζεται διάβολος και πολέμιος. Ο τελευταίος λέει στον Αδάμ οτι εξαιτίας του διώχθηκε από τον ουρανό. Όταν ο Θεός δημιούργησε τον Αδάμ κατ’ εικόνα Του, ο Μιχαήλ διέταξε τους αγγέλους να τον προσκυνήσουν. Ο διάβολος αρνήθηκε γιατί ο Αδάμ ήταν νεώτερός του. Οι άγγελοι που βρίσκονταν κάτω από τις διαταγές του ακολούθησαν το παράδειγμά του και αρνήθηκαν να τον προσκυνήσουν. Ο Μιχαήλ τους προειδοποίησε ότι ο Θεός θα οργιστεί, αλλά ο διάβολος απείλησε ότι, αν γίνει αυτό θα στήσει το θρόνο του πάνω από άστρα του ουρανού και θα γίνει σαν το Θεό. Ο Θεός λοιπόν τον εξόρισε αυτόν και τους ακολούθους του από τον ουρανό και τους έριξε στη γη. Εκεί ο διάβολος ξεγέλασε την Εύα και προκάλεσε τη εξορία των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο.
Υπάρχουν διάφορα ονόματα για τον αρχηγό των δαιμόνων. Ονομάζεται Σατάν, Σατανιήλ, Σατανάς ή Διάβολος. Στο βιβλίο του Ενώχ αναφέρονται και άλλοι αρχηγοί. Ο Σεμειαζά εμφανίζεται ως ο αρχηγός των αγγέλων που συνευρέθησαν με τις θυγατέρες των ανθρώπων, ενώ ο Αζαζέλ είναι ο εικοστός από τους αρχηγούς. Στη συνέχεια του βιβλίου παρουσιάζονται λεπτομερώς όλα τα ονόματα και το έργο των δαιμόνων. Ο Αζαζέλ δίδαξε στους ανθρώπους να κατασκευάζουν ξίφη και έκανε γνωστά σ’ αυτούς τα μέταλλα της γης και την τέχνη της κατεργασίας τους. Δίδαξε κάθε αδικία πάνω στη γη και αποκάλυψε τα αιώνια μυστήρια του ουρανού, τα οποία προσπαθούν να μάθουν οι άνθρωποι. Ο Σεμειαζά δίδαξε τις γοητείες και τις ριζοτομίες, ο Αρμαρώς δίδαξε τη λύση των γοητειών, ο Μπαρακιήλ δίδαξε την αστρολογία, ο Χωχιήλ τους αστερισμούς, ο Εζεκιήλ τη γνώση των νεφών, ο Αρακιήλ τα σημεία της γης, ο Σαμσιήλ του ήλιου και ο Σεριήλ την πορεία της σελήνης. Αξίζει να σημειωθεί οτι στο βιβλίο του Ενώχ ο πολιτισμός παρουσιάζεται να δημιουργείται την ίδια στιγμή που έρχεται το κακό στον κόσμο.
Στα Ιωβηλαία ο Μαστεμά παρουσιάζεται ως ο αρχηγός των πονηρών πνευμάτων. Στόχος του είναι να απομακρύνει τους ανθρώπους από το Θεό. Στις Διαθήκες των Δώδεκα Πατριαρχών οι δαίμονες κυριαρχούνται από το Βελίαρ που ταυτίζεται με το διάβολο. Τέλος στα αποκαλυπτικά κείμενα εμφανίζονται τα μυθολογικά τέρατα Λεβιάθαν και Βεχεμώθ, που είναι γνωστά ήδη από την Παλαιά Διαθήκη.
Οι αποκαλυπτικοί συγγραφείς είχαν την πεποίθηση ότι στο τέλος το κακό θα καταστραφεί. Η δραματική σύγκρουση ανάμεσα στη θεϊκή και τη διαβολική πολιτεία θα ολοκληρωθεί με τη νίκη της πρώτης. Η δικαιοσύνη θα εξορίσει την πονηριά και το φως θα διώξει το σκοτάδι.
Περισσότερες πληροφορίες, καθώς και τη σχετική βιβλιογραφία μπορεί κανείς να βρει στα βιβλία:
Δ. Καϊμάκη, Θέματα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2007.
Δ. Καϊμάκη, Η Ιουδαϊκή Αποκαλυπτική Γραμματεία και η Θεολογία της, Θεσσαλονίκη 2007.
