Μικρή επιλογή από τη μελέτη του καθηγητή Ιωάννη Μούρτζιου, “Η αμαρτία ως ανθρωπολογικό και οικολογικό πρόβλημα”, στο Ερμηνευτικές Μελέτες στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Α΄, εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2000, 359-426.
Ο Φώτης Κόντογλου σε λίγες γραμμές προσδιόρισε αυτό που λέμε οικολογική κρίση. «Αισθάνομαι τη φύση, φύση αγιασμένη, ιερό έργο του παντοδύναμου Θεού, που δημιουργώντας την, έχυσε την αγάπη του μέσα σε κάθε πλάσμα, στις φλέβες της γης, στις φλέβες της θάλασσας, στις φλέβες των ζώων και των ανθρώπων. Κάθουμε στο μικρό περιβολάκι μας και μέσα στην ησυχία που είναι γύρω μου, νοιώθω μυριάδες πλάσματα, φωνές που δεν ακούγονται και που έρχονται όχι μόνο από τα ζωντανά που βρίσκονται μακριά, αλλά και από τα χρωματιστά λουλούδια, από τα χλωρά και καινούρια φύλλα των δέντρων….Ωστόσο, λίγο παραπέρα από τούτο το μικρό περιβολάκι, που είναι τρυπωμένο ανάμεσα σε μικρά σπίτια και σε μαντρότοιχους, ουρλιάζει το ανύσταχτο τέρας που λέγεται ζωή, κοινωνία και πολιτισμός, η σατανική τούτη μηχανή που την έκανε η πονηρή διάνοια τ’ ανθρώπου… Ο ήλιος έλειψε. Ο αγέρας βρώμισε. Απορείς πως αλλάξανε όλα μέσα σε λίγα χρόνια, και δεν έμεινε τίποτε που να θυμίζει πως βρίσκεσαι στην Ελλάδα».
Η θεραπεία της φύσης, του περιβάλλοντος που ασθενεί απαιτεί ορθή ερμηνεία της βαθύτερης αιτίας. Το οικολογικό πρόβλημα είναι απολύτως θεολογικό και θρησκευτικό, θέμα δηλαδή θρησκευτικής πίστης και πράξης, ή άλλως ορθοδοξίας και ορθοπραξίας. Είναι κρίση πνευματική, ψυχική είναι κρίση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Για να δοθεί λύση σε ένα πρόβλημα είναι απαραίτητο καταρχήν να διαπιστωθούν τα αίτια, που οδήγησαν στη δημιουργία του και εν προκειμένω πρωταρχική αιτία υπήρξε η αμαρτωλή συμπεριφορά του ανθρώπου και η κατάχρηση της εντολής του Θεού προς τους ανθρώπους «κατακυριεύσατε της γης» η κακή χρήση της ελευθερίας από τον άνθρωπο κατέστησε αμφίβολη και τη στάση του έναντι του φυσικού κόσμου. Για να εννοήσουμε σωστά τη σύγχρονη οικολογική κρίση και να μιλήσουμε για την αντιμετώπιση ή την υπέρβασή της, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τις απαρχές της, που επισημαίνονται στο χώρο της βιβλικής θεολογίας. Γι’ αυτό το λόγο θα ξεκινήσουμε από την πρωταρχική κρίση του ανθρώπου, που δημιουργεί η αμαρτία. Πρέπει να επανεξετάσουμε ακόμη την αντίληψη που έχουμε περί αμαρτίας. Συνηθίσαμε να αντιλαμβανόμαστε την αμαρτία με ανθρωπολογικούς και κοινωνικούς όρους. Αλλά υπάρχει και αμαρτία εναντίον της φύσης, αφού το κακό αναστατώνει ολόκληρη την κτιστή τάξη.
Το οικολογικό είναι πρόβλημα με παγκόσμιες διαστάσεις και επιπτώσεις. Για την αντιμετώπισή του απαιτείται η συνεργασία όλων ή έστω πολλών ανθρώπων. Είναι απαραίτητα η συνειδητή προσπάθειά μας για τη δημιουργία ενός νέου πολιτισμού που θα στηρίζεται στην ποιότητα της ζωής, στη διαφύλαξη της ζωής και της ελευθερίας κάθε ανθρώπου και της ισορροπίας της φύσης, στην αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων και στην εξισορρόπηση υλικού και πνευματικού στοιχείου. Χρειαζόμαστε έναν πολιτισμό ειρήνης, στον οποίο η λειτουργική διάσταση θα κατέχει κεντρική θέση και θα τονίζεται ιδιαίτερα η σχέση που υπάρχει όχι μόνο ανάμεσα στο Θεό και τον κόσμο, αλλά και ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, τη ζωή και το ιστορικό γίγνεσθαι, ώστε να ανοίξει ο δρόμος που οδηγεί από τα μυστήρια της φύσης και της ιστορίας στα μυστήρια του Θεού. Είναι απαραίτητο πλέον η άρθρωση συγκεκριμένης πρότασης, ενός άλλου τρόπου ζωής (εναλλακτικού) και η πρόταξη κάποιου βιώσιμου οράματος πολιτισμού. Ενός οράματος που θα περνά οπωσδήποτε μέσα από τη συνάντησή του με την ορθόδοξη θεολογία, την παράδοση της Εκκλησίας μας, το ήθος του λαού μας.
Οι ρίζες της οικολογικής κρίσης συνδέονται με την ορθόδοξη παράδοσή μας. Η οικολογία εισερχόμενη στο χώρο της ορθόδοξης Θεολογίας θα μπορέσει να αποκτήσει πραγματικά σφαιρική αντίληψη για την κτίση και για τον άνθρωπο. Ο χώρος των πραγματικών αλλαγών είναι ο χώρος της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Εκεί βιώνεται η ανιδιοτελής αγάπη του Θεού, η μόνη ικανή να πυροδοτήσει μέσα από τις καρδιές των ανθρώπων τη δυνατότητα του αληθινού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Μόνο εκεί βιώνεται το πραγματικό επαναστατικό ήθος του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.
Χρειάζεται η θεώρηση της οικολογίας από τη σκοπιά της θεολογίας. Η θεολογία διαφέρει ριζικά από την οικολογία, γιατί αντιμετωπίζει τη φύση ως έργο του Θεού και τον άνθρωπο ως δημιούργημα «κατ’ εικόνα καί καθ’ ομοίωσιν». Για την ορθόδοξη θεολογία η αιτία της οικολογικής κρίσης δεν βρίσκεται στην ανθρώπινη κοινωνία, αλλά στον άνθρωπο, στην ιδιοτέλεια, τη φιλαυτία και τον ατομικισμό του, που τον οδήγησε στην απολυτοποίηση του «εγώ». Από εδώ πηγάζει η περιφρόνηση του πλησίον και της κτίσης. Η οικολογική κρίση έχει τις ρίζες της στην αλλοτρίωση του ανθρώπου από το Θεό. Ο στεναγμός της κτίσης διατυπώνει τον καθολικό στεναγμό της δημιουργίας, που αλλοτριώθηκε από το Δημιουργό.
«Τά σά εκ των σών σοί προσφέρομεν, κατά πάντα καί διά πάντα». Η λειτουργική αυτή έκφραση δείχνει την ορθόδοξη κατανόηση της σχέσης του ανθρώπου τόσο με την κτίση, όσο και με τον Κτίστη. Η χριστολογική λύση στο δράμα της πτώσης επισημαίνει ότι η σωτηρία και αποκατάσταση της κτίσης δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσω του ανθρώπου. Ό,τι απέτυχε ο πρώτος Αδάμ, το πραγματοποιεί ο Θεάνθρωπος Χριστός, ως συλλογική προσωπικότητα και κεφαλή της Εκκλησίας.
Η πνευματική ζωή του ανθρώπου αρχίζει όταν συνειδητοποιήσει ότι αυτός είναι η αιτία της φθοράς και της κτίσης, αυτός καταστρέφει την αρμονία της δημιουργίας εγκαταλείποντας το Δημιουργό και παραδίνοντας τον εαυτό του στα «παρά φύσιν» πάθη. Το επόμενο βήμα είναι η επιστροφή με μετάνοια στο «κατά φύσιν», η βίωση της ασκητικής και μυστηριακής ζωής μέσα στην Εκκλησία, ώστε ο άνθρωπος να οδηγηθεί στην εν Χριστώ αναδημιουργία και δι’ αυτής και στην ανακαίνιση της κτίσης.
Για να ζήσει ο άνθρωπος αρμονικά με το περιβάλλον είναι αναγκαίο να αποστραφεί την πλεονεξία, την απληστία και τον καταναλωτικό βίο μέσω της άσκησης, της ολιγάρκειας, της προσευχής, της μετάνοιας, της ριζικής αλλαγής ήθους και συμπεριφοράς.
Θα μπορούσαμε να κάνουμε διάφορες προτάσεις, πρακτικού χαρακτήρα, για την αντιμετώπιση της οικολογικής κρίσης. Επειδή όμως πιστεύουμε ότι η όλη κρίση είναι θέμα αποκλειστικά προσωπικής ευθύνης και συμπεριφοράς θα το αποφύγουμε και θα κλείσουμε τη μελέτη μας απλά με ένα κομμάτι από το έργο του Η. Βενέζη (Αιολική γη, σ. 59): «Τη μυστική ζωή των δένδρων ο μπάρμπα-Ιωσήφ άρχισε να τη μαθαίνει έξω κοντά στη γη. Εκεί άρχισε να μαθαίνει το βαθύ δεσμό τον ανθρώπου με τον ήλιο, με το χώμα, με το νερό… Ο μπάρμπα-Ιωσήφ απόθεσε καταγής το μάτσο τις βέργες που κουβαλούσε μαζί τον, τα μπόλια. Δεν έβλεπε πια καλά, γι’ αυτό πασπάτευε το άγριο δέντρο, τα κλωνιά του, γυρεύοντας να βρει το καλό μέρος. Ολοένα η έκφρασή του γινόταν πιο αυστηρή. Τα μάτια του δεν κοίταζαν πουθενά πλάι, μήτε εμάς. Ολοένα χάνανε τη λάμψη τους, σα να σβήναν, όλη η ύπαρξή του έσβηνε για να μείνει μόνη, πυκνή η ζωή της αφής. Όταν επιτέλους βρήκε το μέρος που ήθελε, σήκωσε τα μάτια του στον ήλιο. Έκαμε το σταυρό του τρεις φορές, και τα χείλια του κάπως σάλεψαν ενώ ψιθύριζαν τη μυστική του δέηση. Έμεινε για λίγο άφωνος, κ’ ύστερα κατέβασε τα μάτια απ’ τον ήλιο. Ήταν πια γαλήνιος και βέβαιος. Με σταθερό χέρι έκοψε με το μαχαίρι του κ’ έβγαλε απ’ τη βέργα, το μπόλι, ένα μέρος φλοιό σα δαχτυλίδι. Με το ίδιο το μαχαίρι χάραξε το αγριόδεντρο, και στη θέση της φλούδας που βγήκε έβαλε το κομμάτι το φλοιό της βέργας. Κ’ ύστερα έδεσε σφιχτά το ξένο σώμα στο σώμα τον δέντρου. Τελείωσε. Μια δυνατή χλωμάδα απλώθηκε στο πρόσωπο του γέροντα. Πάλι κοίταξε κατά το μέρος του ήλιου. Και πάλι τρέμοντας προσευχήθηκε: Σ’ ευχαριστώ που αξιώθηκα και φέτος να μπολιάσω δέντρα. Και έπειτα στράφηκε σ’ εμένα γαλήνια: Αυτό είναι, γιε μου, είπε. Σου το παραδίνω το δέντρο σου. Να το αγαπάς σαν πράγμα του Θεού».
