Η ομιλία του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας στην εκδήλωση του Δικτύου Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Αρωγής που έγινε στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης τη Δευτέρα 31 Μαρτίου 2014
Ευχαριστώ θερμά τον Πρόεδρο του Δικτύου Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Αρωγής κ. Νικόλαο Πέντζο για την ευγενική παρουσίαση και την τιμητική πρόσκληση να απευθυνθώ σήμερα στην εκλεκτή αυτή ομήγυρη. Επίσης, θέλω να εκφράσω εγκάρδιες ευχαριστίες προς όλους τους παρόντες στην αποψινή εκδήλωση, για τα φιλικά σας αισθήματα. Υπάρχει ένας υπέροχος στίχος στην Καινή Διαθήκη που αφορά άμεσα στους Θεσσαλονικείς και με αυτόν θα αρχίσω: «εὐχαριστoῦμεν τῷ Θεῷ πάντοτε περί πάντων ὑμῶν, μνείαν ὑμῶν ποιούμενοι ἐπί τῶν προσευχῶν ἡμῶν, ἀδιαλείπτως μνημονεύοντες τοῦ ἕργου τῆς πίστεως και τοῦ κόπου τῆς ἀγάπης και τῆς ὑπομονῆς τῆς ἐλπίδος» (Α΄ Θεσσ. 1:3). Ολόψυχα εύχομαι, τα έργα σας να είναι πάντοτε γεμάτα πίστη. Συγχρόνως, η πίστη σας να εκφράζεται με έργα. Οι κόποι σας να είναι φορτισμένοι με αγάπη· και ταυτόχρονα, η αγάπη σας να συνοδεύεται από δημιουργικό κόπο. Η ελπίδα σας να είναι υπομονετική και ειρηνική. Και η υπομονή σας γεμάτη ελπίδα. Ιδιαίτερα την εποχή αυτή.
Όλα αυτά συνδέονται άμεσα με το θέμα της αποψινής βραδιάς· την ευθύνη που έχουμε στην εποχή μας να καλλιεργήσουμε την κοινωνική αλληλεγγύη, ζώντας πιο συνειδητά την Ορθόδοξη πίστη μας.
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο λαός μας αντιμετωπίζει τραγικές αδικίες και πιέσεις, αλλά και τις συνέπειες σοβαρών λαθών του. Τον προηγούμενο αιώνα ζήσαμε τον τραγικό ξεριζωμό από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, τη Ρωμυλία,, την Ανατολική Θράκη κ. α. Αργότερα, τη γερμανική Κατοχή και τον διχασμό που ακολούθησε με τις αδελφοκτόνες συγκρούσεις. Τελικά, σταθήκαμε στα πόδια μας και προοδεύσαμε. Όταν όμως χαλαρώσαμε και αδιαφορήσαμε για τις πατροπαράδοτες αξίες προτιμώντας τις ευκολίες του δανεισμού, οδηγηθήκαμε στη βαθιά κρίση την οποία βιώνουμε σήμερα. Ασφαλώς, οι συνθήκες είναι πρωτόγνωρες και οδυνηρές. Απαιτείται όχι μόνο σθένος, αλλά και δημιουργική σκέψη για την υπέρβασή τους. Διεισδυτική ανάλυση, διορατικές λύσεις, υπομονετική προσπάθεια για την πραγματοποίησή τους.
Α´
Όπως είναι γνωστό, την πρωτοβουλία για την αποψινή εκδήλωση είχε το Δίκτυο Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Αρωγής, στο οποίο μετέχουν ο Σύνδεσμος Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος και άλλες επιχειρήσεις. Στο πρώτο μέρος της ομιλίας μου, λοιπόν, θα αναφερθώ στην εταιρική ευθύνη των επιχειρήσεων.
1. Συχνά, οι ελληνικές επιχειρήσεις βρίσκονται στο στόχαστρο της κοινωνικής κριτικής. Όλοι, εντούτοις, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την αποφασιστική σημασία τους στη σύγχρονη ζωή. Ο επιχειρηματικός κόσμος όχι μόνο διαχειρίζεται αλλά και αποτελεί έναν μεγάλο πλούτο. Η ίδια η ύπαρξη των εταιρειών αποτελεί τεράστια συμβολή στο κοινωνικό σύνολο. Προσφέροντας, άμεσα ή έμμεσα, απασχόληση και αξιοπρέπεια σε χιλιάδες ανθρώπους, καλύπτοντας πολλαπλές βιοτικές και κοινωνικές ανάγκες. Το ζητούμενο όμως είναι, πώς η προσφορά αυτή θα επεκταθεί και πέρα από τα άμεσα ενδιαφέροντα της κερδοφορίας των Εταιρειών. Θα τολμούσα να διατυπώσω μερικές απλές υπενθυμίσεις και προτάσεις.
α) Η ορθή στάση στο θέμα που μας απασχολεί αρχίζει από την αυτοσυνειδησία της κάθε Εταιρείας. Δεν επιτρέπεται να γίνει μια άψυχη μηχανή συμφερόντων και παραγωγής. Διότι υπάρχει και δρα μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο από το οποίο αντλεί πόρους, ανθρώπινο δυναμικό, βεβαίως και το κέρδος –γενικά την αναγκαία ατμόσφαιρα για να αναπνεύσει και να κινηθεί. Και επομένως, έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης γι’ αυτό το σύνολο. Κάθε Εταιρεία είναι ένα ζωτικό κύτταρο του κοινωνικού σώματος. Εάν κλεισθεί στα δικά της αποκλειστικά συμφέροντα, κινδυνεύει να εξελιχθεί σε κύτταρο καρκινικό, με σειρά δυσμενών επιπτώσεων.
β) Δεν παραγνωρίζει κανείς τους υφισταμένους ατσάλινους οικονομικούς νόμους και την αρχή της κερδοφορίας που ωθεί μια Εταιρεία στη δραστηριότητά της. Παρά ταύτα, η αναζήτηση από δημιουργικούς ανθρώπους μέσης και δικαίας οδού είναι εφικτή. Οι Εταιρείες στις ημέρες μας διαθέτουν μικρότερο ή μεγαλύτερο ποσοστό κοινωνικού κεφαλαίου και κοινωνικής ευθύνης. Με τη διεύρυνση της λαϊκής συμμετοχής στο κεφάλαιό τους, θα χρειασθεί να είναι ευαίσθητες στην κοινωνία των πολιτών. Να αναπτύξουν ένα σύγχρονο επιχειρηματικό πρότυπο, με αυθεντικό κοινωνικό πρόσωπο και με σεβασμό στο περιβάλλον.
γ) Το χρέος της κοινωνικής αλληλεγγύης επιβάλλεται να αποτελεί βασική παράμετρο τόσο στην ορθή σύλληψη της αποστολής μιας επιχειρήσεως, όσο και στον καθορισμό των στόχων και των μεθόδων λειτουργίας της. Όπως υπολογίζονται οι διάφοροι παράγοντες στον σχεδιασμό και τον υπολογισμό του έργου της επιχειρήσεως, θα μπορούσε να ενταχθεί οργανικά και η κοινωνική αλληλεγγύη ως βασική προοπτική της δράσεώς της. Αρχίζοντας, βεβαίως, από την εντός της Εταιρείας επιβαλλόμενη αλληλεγγύη. Ευτυχώς, πολλές ελληνικές Εταιρείες, εκπροσωπούμενες απόψε στην αίθουσα αυτή, προσφέρουν ζωογόνο αναπνοή έχοντας αναπτυχθεί με σημαντική κοινωνική ευαισθησία.
δ) Κάθε Εταιρεία έχει ένα εκλεκτό δυναμικό στελεχών με δημιουργική σκέψη και φαντασία, που μπορούν να προσφέρουν πρωτότυπες ιδέες και λύσεις σε κοινωνικά ζητήματα που βρίσκονται εκτός του αμέσου στόχου της Εταιρείας. Η ανησυχία και η ικανότητά τους μπορεί να έχουν μία μεγαλύτερη κοινωνική εμβέλεια. Εκτός της κλασικής βοηθείας σε προβλήματα κοινωνικής αλληλεγγύης, σημαντική πάντοτε παραμένει η συμβολή, ακόμη και ο δανεισμός δημιουργικών μυαλών και χρόνου απασχολήσεως, με σκοπό την προώθηση προγραμμάτων κοινωνικής αλληλεγγύης εκ μέρους και άλλων κοινωνικών φορέων: ενοριών, διαφόρων εκκλησιαστικών δραστηριοτήτων.
ε) Πέραν των διανοητικών δυνατοτήτων των επιτελών των επιχειρήσεων, υπάρχει η οργανωτική πείρα και η τεχνογνωσία για την επιτυχία καλύτερου αποτελέσματος. Η μεταφορά αυτής της γνώσεως και των δυνατοτήτων σε φορείς εθελοντικής κοινωνικής αλληλεγγύης –συλλόγους, εταιρείες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα– είναι εξίσου σημαντική όσο και η προσφορά οικονομικών πόρων. Για να παραμείνει ακμαία η συναίσθηση της ευθύνης για κοινωνική αλληλεγγύη, απαιτείται επίσης συνεχής εκπαίδευση στελεχών και προσωπικού. Καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα ανανεώνουν ιδέες αλλά και διαθέσεις.
2. Ιδιαίτερα σήμερα, προβλήματα καίρια απαιτούν μια ευρύτερη κινητοποίηση και συνεργασία της πολιτείας, της εκκλησίας, του πνευματικού και του επιχειρηματικού κόσμου, των εθελοντικών προσπαθειών –συλλόγων, ενοριών, ιδρυμάτων– που αποβλέπουν στη στήριξη της κοινωνικής αλληλεγγύης. Όλοι οφείλουμε να δεσμευθούμε με ένα Κοινωνικό Συμβόλαιο Αλληλεγγύης για την καταπολέμηση στη χώρα μας της φτώχειας, της ανεργίας και των μεγάλων πληγών της εποχής μας –όπως τα ναρκωτικά, το Aids, η μόλυνση του φυσικού περιβάλλοντος. Και ακόμη, όσο μας είναι δυνατό, για να απαλύνουμε τον πόνο της αρρώστιας, της μοναξιάς, της αποκαρδιώσεως των αδυνάτων μελών της κοινωνίας μας. Το πεδίο δράσεως κοινωνικής αλληλεγγύης στις ημέρες μας είναι εξαιρετικά αναπεπταμένο και πολύπτυχο και οι ευκαιρίες κινητοποιήσεως όλων μας, πολλαπλές.
Οι νέες συνθήκες της εποχής μας μάς υποχρεώνουν να διευρύνουμε τον ορίζοντα των ενδιαφερόντων μας. Να αντιμετωπίζουμε τα τοπικά προβλήματα σε συνάρτηση με τα παγκόσμια. Η παγκόσμια κοινωνία, με την απίθανη πολυμορφία και τα προβλήματά της, είναι μια πραγματικότητα που δεν μπορεί από κανένα ζωντανό οργανισμό, μικρό ή μεγάλο, να αγνοείται. Καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον, το γνωρίζει ο επιχειρηματικός κόσμος. Η εμβέλεια και ο στόχος των πολυεθνικών εταιρειών επηρεάζει άμεσα την εξέλιξη και των ελληνικών εταιρειών. Ήδη, πολλές από τις τελευταίες διαμόρφωσαν συμμαχίες με πολυεθνικές εταιρείες ή συμμετέχουν σε αυτές.
Η αλληλεξάρτηση στην παγκόσμια οικονομία επιτείνεται. Αυτή η εξέλιξη μας υποχρεώνει να είμαστε ευαίσθητοι στα συμβαίνοντα όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και σε όλη την Ευρώπη και σε ολόκληρο τον πλανήτη μας. Να συμμετέχουμε στην ανάλυση των προβλημάτων, στις προτάσεις λύσεων. Η οικονομική μετανάστευση π.χ. προβλέπεται ότι συνεχώς θα ογκούται. Με όλα όσα επιφέρει –ανησυχία, ξενοφοβία, αλλοιώσεις του πληθυσμού. Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ενώσεως και όσα συμβαίνουν στη γειτονιά μας και στη Μέση Ανατολή έχουν δημιουργήσει νέες ανακατατάξεις.
Δεν είναι του παρόντος να επεκταθούμε στην περιγραφή του φαινομένου της λεγομένης παγκοσμιοποιήσεως. Δυστυχώς, στις ημέρες μας ο όρος χρησιμοποιείται με ποικίλο εννοιολογικό περιεχόμενο και ανασύρει διαφόρους συνειρμούς που προκαλούν κάθε είδους συγχύσεις και συγχρόνως πολώσεις. Είναι φυσικό, στις νέες αυτές συνθήκες να ανησυχούμε και να θέλουμε να ενισχύσουμε την ταυτότητά μας. Αλλά συγχρόνως, είναι προφανές ότι δεν πρόκειται να ζήσουμε μόνοι. Μας ενδιαφέρουν, ακόμη πιο άμεσα σήμερα, οι γείτονες, η πορεία της Ευρώπης και της οικουμένης. Με την πληροφορική, τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας, όλα τα προβλήματα του κόσμου φθάνουν στο σπίτι μας.
Τί σημαίνει όμως τελικά ότι είμαι υπέρ ή κατά μιας διαδικασίας που βρίσκεται σε εξέλιξη με τη ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη; Το ουσιαστικό ζήτημα είναι πως, σε αυτές τις νέες συνθήκες, θα αγωνισθούμε για να αποσοβηθεί μια παγκοσμιοποίηση της αδικίας, της φτώχειας, της τρομοκρατίας, της βίας. Και πώς, συναγωνιζόμενοι με κάθε άνθρωπο και ομάδα καλής θελήσεως, θα φθάσουμε σε μια παγκοσμιοποίηση της αλληλεγγύης.
Ο προβληματισμός μας για την κοινωνία αλληλεγγύης ξεκινά ασφαλώς από τον κοινωνικό μας περίγυρο, την πόλη, τον λαό μας. Αλλά πρέπει να επεκτείνεται στην ευρύτερη περιοχή όπου ζούμε, και γενικότερα στον κόσμο. Η διδασκαλία και η λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας διευρύνουν διηνεκώς το οπτικό μας πεδίο και την εμβέλεια της καρδιάς μας στις διαστάσεις της οικουμένης. Μας προσφέρουν ένα όραμα οικουμενικότητος του χρέους της αγάπης και της κατανοήσεως. Στην Ορθόδοξη παράδοση και σκέψη, όλα κινούνται σε παγκόσμια προοπτική: από τη δημιουργία του κόσμου, με την οποία αρχίζει η Παλαιά Διαθήκη, έως το όραμα του νέου ουρανού και της νέας γης, με το οποίο τελειώνει η Καινή. Η οικουμενική συνείδηση της Ορθοδοξίας προσφέρει έμπνευση και δύναμη για την ορθή αντιμετώπιση των νέων τοπικών και παγκοσμίων συνθηκών.
Β´
Στο σημείο αυτό είναι αναγκαίο να προχωρήσουμε στο ευρύτερο χρέος της Εκκλησίας στον σύγχρονο κόσμο, στην ανάγκη να αρθρώσει λόγο κριτικό. Κατ’ αρχήν, θα αναφερθώ για λίγο, συνοπτικά, στο γενικότερο φαινόμενο της οικονομικής κρίσεως στην υφήλιο.
1. Η οικονομική κρίση που ζούμε σε πολλές χώρες του κόσμου, και ιδιαίτερα εμείς στον Νότο της Ευρώπης, έχει οδηγήσει εκατομμύρια ανθρώπων σε κατάθλιψη και συχνά σε απόγνωση. Σήμερα, όλο και περισσότερο συνειδητοποιείται ότι η οικονομική αυτή κρίση είναι αποτέλεσμα μιας ευρύτερης κοινωνικής κρίσεως, μιας κρίσεως αξιών. Αποτελεί συνέπεια μιας θεωρητικής αντιλήψεως σχετικά με τον άνθρωπο και τη φύση, η οποία, στην εποχή του ευδαιμονισμού, κινήθηκε σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση από τή χριστιανική. Απωθώντας από τη συνείδηση των ανθρώπων και της κοινωνίας την πίστη στον Θεό, στον Θεό της αλήθειας, της δικαιοσύνης και της αγάπης, ο σύγχρονος άνθρωπος κατέληξε στο συμπέρασμα που διατύπωσε ο Ντοστογιέφσκυ, ότι, αφού δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται.
Ο σεβασμός προς το ανθρώπινο πρόσωπο αντικαταστάθηκε από τη δεσποτεία απρόσωπων θεσμών και δυνάμεων. Ο τονισμός της ελευθερίας του ανθρώπου υποχώρησε δίνοντας την έμφαση στην απόλυτη ελευθερία της αγοράς. Έτσι, από κοινωνία ελευθέρων προσώπων φθάσαμε στο σημείο ολόκληροι λαοί να γίνονται υποψήφιοι δούλοι απρόσωπων ομάδων, ανωνύμων εμπόρων του χρήματος που ρυθμίζουν βασικά τις οικονομίες των λαών. Αυτοί είναι γνωστοί ως “αγορές”. Αυτές αυτονομούν το χρήμα ως αφηρημένη “λογιστική” αξία και το εμπορεύονται.
Στους πολυσύνθετους δαιδάλους της παγκοσμιοποιήσεως έχουν δημιουργηθεί νέες δομές του χρηματοπιστωτικού συστήματος μιας “εικονικής οικονομίας”, που κανείς κρατικός ή άλλος πολιτικός θεσμός δεν ελέγχει. Αντιθέτως, οι αποφάσεις των αγνώστων αυτών παραγόντων, που δρουν με καλυμμένα πρόσωπα, μπορούν να ανατινάξουν κράτη και έθνη και να καταδικάσουν εκατομμύρια ανθρώπους στην ανεργία και την κοινωνία στην εξαθλίωση. Έτσι, όλη η παγκόσμια οικονομία ζει πλέον μια τρομερή δομική κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, η οποία αποτελεί την πιο πειστική απόδειξη της κρίσεως αξιών της κοινωνίας.
Η αδικία σε παγκόσμιο επίπεδο κορυφώνεται στο γεγονός ότι το 20% του πληθυσμού του πλανήτη, που ζει στις πλούσιες χώρες, καταναλώνει το 80% του πλούτου της γης. Συγχρόνως, η οικονομική αυθαιρεσία, η διαφθορά, η αδικία και αναλγησία, που άνθησαν με όποιο οικονομικό μοντέλο και αν επιβλήθηκε –καπιταλιστικό ή σοσιαλιστικό-, έχει επιφέρει επικίνδυνη κοινωνική αναταραχή και απόγνωση.
2. Στην οδυνηρή αυτή οικονομική κρίση, η Εκκλησία δεν μπορεί να μείνει απλός θεατής. Είναι υποχρεωμένη να αρθρώσει με σθένος λόγο προφητικό, προς τρεις κατευθύνσεις.
α) Σθεναρή αυτοκριτική για την ασυνεπή προς τις αρχές του Ευαγγελίου στάση, για τη μικρή ή μεγάλη συμμετοχή στην αδικία και την κοινωνική διαφθορά. Κινητοποίηση, με δημιουργικές πρωτοβουλίες των ενοριών, των διαφόρων εκκλησιαστικών ομάδων και οργανισμών, για την άμεση ανακούφιση και βοήθεια των ασθενέστερων μελών της κοινωνίας μας. Δόξα τῷ Θεῷ, στον τομέα αυτόν υπάρχουν πολλές και επαινετές εκκλησιαστικές δράσεις.
β) Άσκηση θαρρετής κριτικής στα υλιστικά ιδεώδη και συστήματα, που απεργάζονται την αδικία γενικότερα και την οικονομική κρίση ειδικότερα. Προσπάθεια να επηρεασθούν οι πολιτικές ηγεσίες. Πρόσκληση σε διακεκριμένους επιστήμονες και οικονομολόγους να επεξεργασθούν λύσεις, με σεβασμό στον άνθρωπο, τις αξίες και την ταυτότητα των λαών και συμπαράσταση στις προσπάθειές τους. Η γενική αντίληψη περί ανθρώπου και κτίσεως έχει ριζικά υποκύψει σε ευδαιμονιστικές αντιλήψεις. Η Εκκλησία καλείται να υπερασπισθεί την αξιοπρέπεια του ανθρωπίνου προσώπου ως εικόνος του προσωπικού Θεού- καθώς επίσης την ιερότητα της κτίσεως ως δημιουργήματος του Θεού. Η νοοτροπία ότι ο άνθρωπος είναι ο αφέντης, ο ιδιοκτήτης της κτίσεως και άρα δικαιούται να καταχράται το φυσικό περιβάλλον δεν είναι απλώς λανθασμένη. Από απόψεως Ορθοδόξου είναι αμαρτία. Σύμφωνα με τη χριστιανική πίστη, ο άνθρωπος είναι οργανικό μέρος της κτίσεως και οφείλει να τη χρησιμοποιεί με σεβασμό.
γ) Οι κατά τόπους Εκκλησίες έχουν την ευκαιρία να δείξουν ευρύτερη αλληλεγγύη μεταξύ τους επιδρώντας στις κοινωνίες μέσα στις οποίες ζουν. Π.χ. επηρεάζοντας τους λαούς της Βορείου Ευρώπης για κατανόηση και αλληλεγγύη προς τις δοκιμαζόμενες κοινωνίες της Νοτίου Ευρώπης. Και αντιστρόφως, περιορίζοντας τα αισθήματα πικρίας και αγανακτήσεως των οικονομικώς ασθενέστερων λαών του Νότου, για την υπεροπτική συμπεριφορά ορισμένων οικονομικά εύρωστων ευρωπαϊκών κρατών. Τα παραδείγματα, προφανώς, μπορεί να πολλαπλασιασθούν λόγω των αντιθέσεων που υφίστανται στην υφήλιο μεταξύ οικονομικώς ισχυρών και αδυνάτων κρατών. Οι εκκλησίες στις πλούσιες κοινωνίες δεν δικαιούνται να σιωπούν -κάποτε και να συμπλέουν- και να αφήνουν να δεσπόζουν υπεροπτικές φωνές που προσβάλλουν τους ευρισκομένους σε δοκιμασία λαούς.
3. Αλλά ας επανέλθουμε στον οικείο, κοινωνικό μας χώρο. Πρωταρχικό μας χρέος είναι η σοβαρή αυτοκριτική. Δυστυχώς, η έννοια της κρίσιμης αυτής λέξης έχει αλλοιωθεί. Χρησιμοποιείται συνήθως για να επισημανθούν τα λάθη των άλλων. Όμως, μαζί με τις αναμφισβήτητες ευθύνες της πολιτικής και οικονομικής ηγεσίας, επιβάλλεται να συνειδητοποιήσουμε τα λάθη που έχουμε διαπράξει ως πολίτες. Ασφαλώς, δεν είναι αλήθεια ότι όλοι συλλήβδην έχουν τις ίδιες ευθύνες. Πολλοί απλοί άνθρωποι είναι θύματα και δεν έχουν ωφεληθεί από την ευημερία που δημιουργήθηκε με χρήματα δανεικά. Όμως, αν ψάξουμε με διεισδυτική ματιά, οι περισσότεροι θα ανακαλύψουμε και ατομικά σφάλματα και παραλείψεις. Περιπτώσεις στις οποίες δεν αντισταθήκαμε στη διάχυτη ασυδοσία στο κλίμα, ακριβέστερα, στο «έθιμο» της φοροδιαφυγής και την κραυγαλέα παραβατικότητα.
Επαναλαμβάνοντας απλώς τη φράση “κρίση αξιών”, κινδυνεύουμε να χαθούμε στην αοριστία. Η Εκκλησία, “ἔτι καί ἔτι”, καλείται να κατονομάζει, να τονίζει, να επισημαίνει αυτές τις παγκοσμίου κύρους διαχρονικές αξίες: τη δικαιοσύνη, με τη σαφή έννοια, “Πάντα οὖν ὅσα ἄν θέλητε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, οὕτω και ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς” (Ματθ. 7:12). Επίσης, την αλήθεια, την αξία του μέτρου, τη συμφιλίωση, την αγάπη σε όλες της τις εκφράσεις και διαστάσεις.
4. Η αυτοκριτική όμως δεν αρκεί. Ούτε ο ρόλος της Εκκλησίας επιτρέπεται να περιορισθεί σε περιγραφές που στηλιτεύουν αόριστα τους παραβάτες. Ο προφητικός της λόγος πρέπει, χωρίς περιστροφές, να καλεί σε μετάνοια. Για πολλούς συγχρόνους, η λέξη “μετάνοια” ηχεί πολύ θρησκευτική, παρωχημένη. Εν τούτοις, παραμένει διαχρονικά επίκαιρη και επαναστατική, από τότε που την ανέδειξε πυρήνα του Ευαγγελίου Του ο Κύριός μας, ο Ιησούς Χριστος: “Μετανοεῖτε” (Μάρκ. 1:15), αλλάξετε νου, συμπεριφορά, τρόπο με τον οποίο αντικρίζετε τη ζωή, επαναλαμβάνει. Μόνο με αλλαγή νου και καρδιάς μπορούμε να σταματήσουμε συνήθειες και πάθη που αρρωσταίνουν την κοινωνία μας. Η οικονομική και ηθική κρίση, που παρουσιάζεται στην πλειονότητα των λαών και κρατών, σχετίζεται με σαφή αίτια, που έχουν όνομα και συγκεκριμένες μορφές. Περιορίζομαι να επισημάνω τέσσερις ρίζες της διαφθοράς, η οποία είναι η μητέρα της οικονομικής κρίσεως.
α) Πλεονεξία. Αυτή, κατά τον Απόστολο Παύλο, είναι “ειδωλολατρία” (Κολοσ. 3:5), άρνηση της λατρείας προς τον αληθινό Θεό. Ο πλεονέκτης αδιαφορεί για τη νομιμότητα των μεθόδων. Η απληστία του παίρνει όλο και νέες ανεξέλεγκτες μορφές. Ο ιός της απληστίας στη σύγχρονη εποχή μεταλλάσσεται και μεταδίδεται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Η λεγομένη καταναλωτική κοινωνία έφθασε σε καταναλωτική υστερία. Ιδανικό και σκοπός του συγχρόνου ανθρώπου κάθε κοινωνικής τάξεως έγινε η αλόγιστη συσσώρευση υλικών αγαθών, συχνά περιττών.
Την απληστία αυτή, η οποία είναι αιτία και της σύγχρονης οικολογικής κρίσεως, είχε στηλιτεύσει πριν από 16 αιώνες ένας μεγάλος θεολόγος, πατέρας και διδάσκαλος της μιας και αδιαιρέτου Εκκλησίας, ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, τονίζοντας: “Κάνε χρήση αλλά όχι κατάχρηση. Άφησε τον εαυτό σου να απολαύσει, αλλά με μέτρο. Μη γίνεσαι όλεθρος όλων των ζώων που ζουν στη γη και στη θάλασσα” (Ὁμιλία περί Εὐποιΐας, 383 μ.Χ.).
β) Η άμβλυνση του αισθήματος της δικαιοσύνης. Θεωρητικά, εύκολα καταφερόμαστε κατά της αδικίας. Αλλά στην καθημερινότητα, όταν θεωρήσουμε ότι κάτι μας συμφέρει, διολισθαίνουμε με διάφορα προσχήματα σε αυτή. Στην περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής, η φωνή του Προφήτου Ησαΐα επίμονα μας παρακινεί: “ἀφέλεσθε τάς πονηρίας ἀπό τῶν ψυχῶν ὑμῶν…μάθετε καλόν ποιεῖν, εκζητήσατε κρίσιν (δηλαδή, επιδιώξετε τη δικαιοσύνη), ῥύσασθε ἀδικούμενον, κρίνατε ὀρφανῷ και δικαιώσατε χήραν· και δεῦτε διαλεχθῶμεν, λέγει κύριος” (Ησ. 1:16-18). Η Αγία Γραφή είναι γεμάτη από σαφείς εντολές, να είμαστε δίκαιοι. Σε κάθε φάση της ζωής μας, ιδιαίτερα στις συναλλαγές μας. Δεν είναι όμως μόνον οι εργοδότες που, ενδεχομένως, δεν φέρονται δίκαια στους εργαζομένους. Κάτι που συνήθως παραβλέπουμε είναι η αδικία που γίνεται από ορισμένους εργαζομένους, π.χ. στο δημόσιο, όταν, αντί για τα κανονικά ωράρια, εργάζονται λιγότερες ώρες, θεωρούν όμως δικαίωμά τους να πάρουν ολόκληρο τον μισθό. “Λεπτομέρειες”, ίσως σκεφθεί κανείς. Εντούτοις, αυτές οι “μικροαδικίες” υπονομεύουν το γενικότερο αίσθημα δικαιοσύνης μιας κοινωνίας.
γ) Μια άλλη ρίζα της διαφθοράς είναι η διαστρέβλωση της αλήθειας, το πολύμορφο ψέμα. “Ουαί οι λέγοντες το πονηρόν καλόν και το καλόν πονηρόν, -αναφωνεί ο Προφήτης-, οἱ τιθέντες το σκότος φῶς και το φῶς σκότος” (που παρουσιάζουν το σκοτάδι ως φως και το φως ως σκοτάδι). “Οἱ τιθέντες το πικρόν γλυκύ και το γλυκύ πικρόν. Οὐαί οἱ συνετοί ἐν ἑαυτοῖς και ἐνώπιον αὐτῶν επιστήμονες” (Αλίμονο σ’ εκείνους που θαρρούν πώς είναι οι συνετοί και κατά τη γνώμη τους παντογνώστες).
Και σε άλλο σημείο η Π.Δ. βεβαιώνει εκφραστικά, «όποιος στα ψέματα στηρίζεται, αυτός βόσκει ανέμους: “ὅς ἐρείδεται ἐπί ψεύδεσιν, οὗτος ποιμαίνει ἀνέμους” (Παροιμ. 9:1). Με το ψέμα επήλθε η πτώση του ανθρωπίνου γένους, μας πληροφορεί το Α΄ Κεφάλαιο της Αγίας Γραφής (Γεν. 3:1), Ενώ το τελευταίο επιμένει ότι θα μείνει έξω από τη βασιλεία του Θεού “πᾶς ὁ φιλῶν και ποιῶν ψεῦδος” (Αποκ. 22:15). Το ψέμα, τελικά, υπονομεύει τη δυνατότητα να αγαπούμε. Φαίνεται ίσως κάπως παράδοξο αυτό. Όπως, διεισδυτικά, ο Ντοστογιέφσκυ εξηγεί, βάζοντας στο στόμα του στάρετς Ζωσιμά αυτή τη συμβουλή: “Το κυριότερο είναι να μην λέτε ψέματα στον ίδιο τον εαυτό σας. Αυτός που λέει ψέματα στον εαυτό του και πιστεύει στο ίδιο του το ψέμα φτάνει στο σημείο να μην βλέπει καμιάν αλήθεια, ούτε μέσα του ούτε και στους άλλους –και έτσι χάνει κάθε εκτίμηση για τους άλλους και κάθε αυτοεκτίμηση. Μην εκτιμώντας κανέναν, παύει να αγαπάει. …. Αυτός που λέει ψέματα στον εαυτό του είναι αυτός που προσβάλλεται πρώτος. Γιατί καμμιά φορά είναι πολύ ευχάριστο να νιώθει κανείς προσβεβλημένος. Έτσι δεν είναι;” (Αδελφοί Καραμαζώφ, Τομος Α΄).
δ) Το κατ’ εξοχήν, πάντως, επικίνδυνο είναι ο εγωκεντρισμός, η αιχμαλωσία στο εγώ μας, η λατρεία του ατομικού συμφέροντος, του οικογενειακού, του τοπικού, του εθνικού. Το αντίδοτο σε αυτό παραμένει η δικαιοσύνη μαζί με την αλληλεγγύη και την αυτοθυσία. Το μυστικό για να βρει κανείς τον εαυτό του είναι να τον προσφέρει. Ο τονισμός και η βίωση αυτής της αξίας παραμένει η κατ’ εξοχήν προσφορά της Εκκλησίας: η συμπαράσταση προς τους θλιβομένους, έστω και αν ευθύνονται οι ίδιοι για λάθη και παραλείψεις τους (πρβλ. Ματθ. 25:35-40). Κανείς άλλος θεσμός δεν μπορεί να εμπνεύσει και να προσφέρει αγάπη και αυτοθυσία. Στο κλασικό “cogito ergo sum” (“σκέπτομαι, άρα υπάρχω”), η Εκκλησία (αντλώντας από τις καλύτερες σελίδες της ιστορίας της), προσθέτει: “αγαπώ, άρα υπάρχω”, κατά το πρότυπο της ἐν ἀγάπῃ και ἀλληλοπεριχωρήσει υπάρξεως της Αγίας Τριάδος.
Μετά τον κριτικό λόγο και τον τονισμό της προσωπικής ευθύνης, η Εκκλησία οφείλει να προσφέρει ένα μήνυμα αισιοδοξίας και ελπίδος. Η κρίση μπορεί να γίνει μια ιδιαίτερη ευκαιρία ενδυναμώσεως της κοινωνικής αλληλεγγύης, ευκαιρία πνευματικής ανανεώσεως.
Δεν προσφέρουν ελπίδες μόνο τα κοιτάσματα των υδρογονανθράκων που μας χάρισε ο Θεός και βρίσκονται κρυμμένα στο υπέδαφος της χώρας μας. Μάλλον περισσότερο σημαντικά είναι τα πνευματικά κοιτάσματα που υπάρχουν στο DNA των πολιτιστικών μας καταβολών: η λαχτάρα για δικαιοσύνη και ελευθερία, η πίστη στον Θεό των Πατέρων μας, η αυτοθυσία, η συμπόνοια, η αλληλεγγύη, η τόλμη στα τραγικά αδιέξοδα να ελπίζουμε και να δημιουργούμε.
Στηριζόμενοι στη βαθιά βεβαιότητα της πίστεώς μας προς Αυτόν, ο οποίος είναι ο Δημιουργός και Κύριος του Σύμπαντος, “ὁ ὤν και ὁ ἦν και ὁ ἐρχόμενος και παντοκράτωρ” (Αποκ. 1:8), εμείς οι Χριστιανοί -το επαναλαμβάνω συχνά- τολμούμε να ελπίζουμε. Υπάρχει ελπίδα στον κοινό αγώνα μας για την υπέρβαση της κρίσεως, εφόσον επιμένουμε στο χρέος της αλληλεγγύης. Σε Αυτόν, που είναι η αλήθεια, η δικαιοσύνη και η αγάπη, έχει δοθεί “πᾶσα εξουσία ἐν οὐρανῷ και ἐπί γῆς” (Ματθ. 28:18). Μένοντες ἐν Αὐτῷ, τολμούμε να ελπίζουμε.
Τέλος, θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι η πρόοδος κάθε κοινωνίας κρίνεται από το κατά πόσον η απλή αλληλεξάρτηση εξελίσσεται σε συνειδητή αλληλεγγύη.
Η αλληλεξάρτηση έχει στοιχεία εξαναγκασμού. Η αλληλεγγύη είναι ουσιαστικά μια κίνηση ελευθερίας. Πρόκειται για μια συνεχή πορεία ελευθερίας από το μικρό, ατομικό μας εγώ ή από το συλλογικό εγώ -στο οποίο συχνά καταφεύγουμε- και εξόδου προς συνάντηση του άλλου, προς εκτέλεση ενός χρέους συμπαραστάσεως στον συνάνθρωπο, στην τοπική κοινωνία, την εθνική, την περιφερειακή, μέχρι την παγκόσμια.
Θα κλείσω με μια αλληγορική εικόνα. Η σκέψη μου πηγαίνει στις δύο λίμνες της Παλαιστίνης, στη Γαλιλαία και στη Νεκρά Θάλασσα. Οι δύο αυτές λίμνες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό και μια βασική διαφορά. Και οι δύο δέχονται τα νερά του ποταμού Ιορδάνη. Η πρώτη, η λίμνη της Γαλιλαίας, δέχεται το νερό και το προσφέρει προς τον νότο, γονιμοποιώντας τις γύρω περιοχές· η δεύτερη, η Νεκρά Θάλασσα, δέχεται το νερό αλλά το κρατά για τον εαυτό της. Στην πρώτη υπάρχει γύρω και μέσα της μια υπέροχη ζωή. Στη δεύτερη δεν υπάρχει ίχνος ζωής. Και γνωρίζουμε ότι ο Χριστός δεν είχε σχέσεις με τη Νεκρά Θάλασσα. Από τη Γαλιλαία ξεκίνησε τη δημόσια αποστολή Του και στην περιοχή της τέλεσε πολλά από τα θαύματά Του.
Εμείς οι χριστιανοί έχουμε το προνόμιο να δεχόμαστε συνεχώς το ύδωρ της Ζωής από τον πνευματικό Ιορδάνη. Δεχόμαστε αδιάκοπα εξαίρετα δώρα, πνευματικά και υλικά. Αν τα κρατήσουμε για τον εαυτό μας και μόνο, θα τα χάσουμε. Η Νεκρά Θάλασσα δείχνει συμβολικά τί σημαίνει να κρατά κανείς ό,τι δέχεται αποκλειστικά για τον εαυτό του. Όταν τα μοιραζόμαστε με τους άλλους, θα είμαστε σαν τη λίμνη της Γαλιλαίας, γεμάτοι ζωή. Το να δέχεσαι και να προσφέρεις συνιστά το μυστικό να έχεις πληρότητα ζωής.
* Τα ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ εκφράζουν τις ευχαριστίες τους στον Μακαριότατο και τους συνεργάτες του για την αποστολή της ομιλίας.
