1. Το φθινόπωρο του 2008, με αφορμή τις γνωστές εγκυκλίους του Υπουργείου Παιδείας επί Ευριπίδη Στυλιανίδη, οι Γενικές Συνελεύσεις των δύο Θεολογικών Σχολών της χώρας συζήτησαν εκτεταμένα το θέμα, στο πλαίσιο της αρμοδιότητας που τους αναλογεί, και με υπευθυνότητα διετύπωσαν τις θέσεις τους, τις οποίες απέστειλαν στον Υπουργό. Από εκείνες τις αποφάσεις ανθολογούνται εδώ τα εξής παραθέματα:
α. «Η Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών είναι διατεθειμένη να συνεργαστεί με το ΥΠΕΠΘ και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ώστε να αναβαθμιστεί ακόμα περισσότερο το μάθημα των Θρησκευτικών, να εμπλουτιστούν τα αναλυτικά προγράμματα με μαθήματα Κοινωνικής ηθικής ή Ιστορίας των θρησκευμάτων, τα οποία θα μπορούν να παρακολουθούν οι μαθητές στο σύνολό τους, ανεξάρτητα θρησκείας ή ομολογίας».
β. Η Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ υποστήριξε ότι «Από τη δεκαετία του ’80 το μάθημα των θρησκευτικών βελτιώθηκε σημαντικά με αποτέλεσμα να είναι ένα μάθημα με γνωσιακό, κοινωνικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα, ανοιχτό και ανεκτικό προς τις άλλες χριστιανικές παραδόσεις και τις άλλες θρησκείες. Στη σημερινή του μορφή το μάθημα των θρησκευτικών στοχεύει στη γνωριμία με τα μορφωτικά αγαθά, την τέχνη και τον πολιτισμό, που διαμόρφωσε ο χριστιανισμός και η ορθόδοξη παράδοση, ενώ παράλληλα διδάσκεται και το θρησκευτικό φαινόμενο γενικά και οι άλλες μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις των λαών». Στην ίδια συνάφεια υποστηρίχτηκε ακόμα ότι, «ενώ πρόσφατα σε παγκόσμιο επίπεδο η θρησκευτική και θεολογική εκπαίδευση είχε είτε καθαρά ιστορικό είτε καθαρά ομολογιακό χαρακτήρα, στον ελληνικό χώρο, ευτυχώς, και οι δύο αυτές ακραίες πρακτικές αποφεύχθηκαν σε μεγάλο βαθμό, τόσο στην τριτοβάθμια όσο και στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση».
Οι αποφάσεις υπεγράφησαν από τους τότε Κοσμήτορες, που ήταν η Ελένη Παπακώστα-Χριστινάκη για τη Θεολογική Σχολή Αθηνών και ο Ιωάννης Κογκούλης για τη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης. Στη δεύτερη περίπτωση το κείμενο συνυπογράφεται και από τους τότε Προέδρους των Τμημάτων: Χρήστο Οικονόμου και Δημήτρη Καϊμάκη. Είχε προηγηθεί, ξεχωριστή συζήτηση, και αναφέρομαι στο Τμήμα το οποίο προεδρεύω από τον παρελθόντα Σεπτέμβριο, που προετοίμασε τη θέση του στη Γ.Σ. της Σχολής, στην οποία διετυπώθησαν κατασταλαγμένες απόψεις που προέβαλαν το γνωσιολογικό και όχι γνωσιοκρατικό χαρακτήρα του μαθήματος. Οι δύο Θεολογικές Σχολές για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο το μάθημα των θρησκευτικών να γίνει επιλεγόμενο, όπως κατά μαθηματική ακρίβεια έτεινε να γίνει με τις εγκυκλίους του Υπουργείου, υπογράμμισαν τον υποχρεωτικό του χαρακτήρα, τονίζοντας ότι είναι ανάγκη οι μαθητές να γνωρίζουν τις εκφάνσεις του θρησκευτικού φαινομένου και ιδιαίτερα την Ορθόδοξη παράδοση του τόπου. Ουδείς τότε ομιλούσε ή υποστήριζε τον αποκλειστικά ομολογιακό χαρακτήρα. Τα πρόσωπα που αργότερα ανέλαβαν την εκστρατεία ενημέρωσης του εκκλησιαστικού κόσμου, τασσόμενοι υπέρ του ομολογιακού μαθήματος, είτε δεν ανήκουν στον ακαδημαϊκό θεολογικό κόσμο – και συνήθως αυτά δεν έχουν σφαιρική εικόνα του θέματος, το κατανοούν εντός του πλαισίου της προσηλώσεως που έχουν προς την ορθόδοξη παράδοση, η οποία είναι απολύτως σεβαστή και αυτοί ειλικρινείς, όμως δεν αρκεί για να αντιμετωπιστούν οι ποικίλες πτυχές του θέματος – είτε επεχείρησαν μια σκόπιμη μετάλλαξη, επιλέγοντας διγλωσσία, την οποία μέχρι σήμερα χειρίζονται με αριστουργηματικό τρόπο και όχι πάντως με ασφαλή κατοχύρωση της νομικής και θεολογικής υποστάσεως του μαθήματος.
2. Η διγλωσσία, την οποία όσοι παροικούν στην Ιερουσαλήμ μπορούν εύκολα να την εντοπίσουν και αν θέλετε να την αναλύσουν, ήταν ένας από τους λόγους που με οδήγησε να τοποθετηθώ δημόσια με ένα σύντομο κείμενο, που δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο και διαβάστηκε περίπου από πενήντα χιλιάδες αναγνώστες, χωρίς να υπάρξει δημόσια κάποια τεκμηριωμένη αμφισβήτηση. Μου ήταν τότε εντελώς ακατανόητος ο τρόπος εκφοράς του αντίλογου κατά των νέων αναλυτικών προγραμμάτων του μαθήματος των θρησκευτικών. Το ίδιο και οι μεθοδευμένοι αποκλεισμοί που επιχειρήθηκαν για τους συντάκτες των προγραμμάτων από το δημόσιο διάλογο, οι οποίοι μάλιστα σε ουκ ολίγες περιπτώσεις κατακρίθηκαν αναπολόγητοι και μάλιστα από πρόσωπα που θέλουν να προασπίζονται τους κανόνες δικαίου και ηθικής. Με ενοχλούσε επίσης η αποσπασματικότητα στη θέαση του ζητήματος, η προκατάληψη, η διασπορά ψεύδους και οποιαδήποτε άλλη μεθόδευση. Το θέμα του μαθήματος των θρησκευτικών είναι σύνθετο και απαιτεί νηφάλια και συστηματική μελέτη, την οποία μπορούν να κάνουν πρωτίστως οι δύο Θεολογικές Σχολές. Παροικώ στην Ιερουσαλήμ, επαναλαμβάνω, και γνωρίζω πρόσωπα και καταστάσεις και λυπάμαι βαθιά, καθόσον οι αφετηρίες για τη συγκεκριμένη αντίδραση δεν ήταν αγαθές στο σύνολό τους, γιατί υπήρξε σε κάποιες περιπτώσεις πολύ ιδιοτέλεια, εξ ης και οι αφορισμοί και δυστυχώς τα ψεύδη.
3. Βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι και θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι η εσωστρέφεια είναι όσο ποτέ άλλοτε καταστροφική. Τα προβλήματα που ανακύπτουν στη νέα πραγματικότητα είναι πολλά και ασφαλώς δεν λύνονται με συνθηματολογία ούτε με τη διαμαρτυρία αναρμοδίων ή ελλιπώς περί το ζήτημα ενημερωμένων. Δεν αμφισβητώ την ειλικρίνεια και την αγωνία ιδίως των συνειδητών μελών της Εκκλησίας για το μάθημα, κατεξοχήν των πιστών γονέων που θέλουν τα παιδιά τους να διδάσκονται την ορθόδοξη αλήθεια – αυτό εξάλλου επιθυμώ κι εγώ για τα παιδιά μου – αλλά το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων είναι μια από τις πτυχές του θέματος. Η πιο σύνθετη και θεμελιώδης είναι ο χαρακτήρας του μαθήματος. Αν επιλέξουμε, για παράδειγμα, τον ομολογιακό, θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να τον υποστηρίξουμε και να τον κατοχυρώσουμε. Πώς όμως, όταν μια ισχυρότατη πλειονοψηφία των δασκάλων στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση είναι θεολογικά αναλφάβητοι και εκκλησιαστικά αδιάφοροι; Είναι γνωστό ότι η Εκκλησία στη διαχρονική της πορεία είχε πρόσφορα και αποτελεσματικά κριτήρια ελέγχου των κατηχητών. Δεν επέλεγε τυχαίους ούτε παρέδιδε την κατήχηση σε «ψυχρούς», κατά τη βιβλική ορολογία, δασκάλους. Αυτούς τους απέρριπτε. Είναι αυτονόητο ότι με το status που περιβάλλει και το συγκεκριμένο μάθημα, καθίσταται από πλευράς της Εκκλησίας ατελέσφορος ο έλεγχος των διδασκόντων. Ούτε είναι δυνατόν, με βάση τις κανονικές αρχές, να εκχωρηθεί αυτή η δυνατότητα στην πολιτεία. Την πρόταση περί «συμμαρτυρίας» από τον τοπικό επίσκοπο προς τους θεολόγους θα τη χαρακτήριζα απολύτως απρόσφορη στην εφαρμογή της. Το ομολογιακό μάθημα περαιτέρω ανοίγει τον δρόμο για την επί ίσοις όροις διδασκαλία και άλλων ομολογιών και θρησκειών κατά τα πιστεύω των μαθητών. Αλήθεια θέλουμε να διδάσκεται ένα επιλεγόμενο μάθημα θρησκευτικών από μουσουλμάνο καθηγητή ή ετερόδοξο στα σχολεία μας; Δεν φοβόμαστε τον ενδεχόμενο προσηλυτισμό στα παιδιά μας; Αυτά δεν είναι διλήμματα κινδυνολογίας ούτε προσωπικές μου ανασφάλειες, απορρέουν από το πνεύμα των αποφάσεων του Ε.Δ.Δ.Α. και τεκμαίρονται από τις συστάσεις των αρμοδίων οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τη χώρα μας.
4. Τα νέα αναλυτικά προγράμματα, όπως εξάλλου και όλα τα προηγούμενα, επιδέχονται βελτιώσεις. Σε έναν ειλικρινή διάλογο ο καθένας έχει τη δυνατότητα να διατυπώσει παρατηρήσεις και κρίσεις, στοχεύοντας σε μια δημιουργική βελτίωση της διδακτέας ύλης. Αυτός που αγαπά το μάθημα και έχει εκκλησιαστικό φρόνημα τείνει πάντοτε ευήκοον ους και λέγει με ταπείνωση «ευλόγησον» σε περίπτωση λάθους. Είμαι βέβαιος ότι αυτή την πρόθεση έχουν όσοι συντάκτες των νέων αναλυτικών προγραμμάτων γνωρίζω. Εξάλλου είναι μαρτυρημένη σε εμένα η φιλεκκλησιαστικότητά τους από τα φοιτητικά τους χρόνια και για αυτό είμαι πεπεισμένος ότι όσα καταμαρτυρούνται κατά των ειλικρινών προθέσεών τους δεν προάγουν γόνιμο διάλογο, αλλά «μάλλον θόρυβος γίνεται». Όμως, αν θέλουμε να κατοχυρώσουμε με ασφάλεια το μάθημα των θρησκευτικών και απέναντι στους όχι και τόσο φιλεκκλησιαστικούς πολιτικούς και άλλους εμπλεκομένους φορείς, θα πρέπει, να κάνουμε ένα ισχυρό βήμα προς την πλευρά της σφαιρικής ενημέρωσης και κατάρτισής μας, και κυρίως να συνεργαστούμε με υπευθυνότητα και ειλικρίνεια.
