Του Επίκουρου Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του Α.Π.Θ. Χαράλαμπου Ατματζίδη
Ομιλία που εκφωνήθηκε την ημέρα της γιορτής των τριών Ιεραρχών (30/01/2014) στον Ι. Ναό των Τριών Ιεραρχών της Ι. Μ. Θεσσαλονίκης
ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΤΕ
ΣΕΒΑΣΤΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ
ΑΞΙΟΤΙΜΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
ΚΥΡΙΕ ΠΡΥΤΑΝΗ
ΚΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΕ ΑΝΤΙΠΡΥΤΑΝΗ
ΚΥΡΙΕ ΚΟΣΜΗΤΟΡΑ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
ΚΥΡΙΟΙ ΠΡΟΕΔΡΟΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ.
ΚΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΟΙ ΣΥΝΑΔΕΛΦΟΙ
ΑΓΑΠΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΓΑΠΗΤΟΙ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ ΑΔΕΛΦΟΙ
Οφείλω να ομολογήσω ότι είναι μεγάλη η τιμή που μου αποδίδει ο Πρόεδρος του Τμήματος Θεολογίας με την ανάθεση της εκφώνησης του πανηγυρικού λόγου για τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών.
Ταυτόχρονα είναι μεγάλη και η ευθύνη μου απέναντι στις σημαντικές αυτές μορφές της χριστιανοσύνης. Πρέπει να ομολογήσω ότι είναι αδύνατο σε μια ομιλία λίγων λεπτών να παρουσιαστεί η ζωή και το έργο του Μ. Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
Ταυτόχρονα είναι μεγάλη η ευθύνη απέναντι σε σας, σεβαστό εκκλησίασμα, που αναμένετε μια κηρυγματικού χαρακτήρα ομιλία, σύντομη και περιεκτική.
Επέλεξα λοιπόν να επικεντρωθώ σε ένα θέμα από τα πολλά που απασχολούν τους Τρεις Ιεράρχες, που είναι ταυτόχρονα και επίκαιρο και συμβατό με την βιβλική επιστήμη, την οποία υπηρετώ ως πανεπιστημιακός διδάσκαλος. Το θέμα της ομιλίας μου είναι λοιπόν
Η αλληλεγγύη σε καιρούς χαλεπούς κατά τον Βασίλειο Καισαρείας
Για την σύνταξή της εμπνεύστηκα από τον περίφημο λόγο του Μ. Βασιλείου που τιτλοφορείται: «Ὁμιλία ῥηθεῖσα ἐν λιμῷ καὶ αὐχμῷ» [1]. Την εν λόγω περιστατικού χαρακτήρα ομιλία εκφώνησε ο Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας το 368, όταν στην Καππαδοκία και τον Πόντο της Μ. Ασίας ενέσκηψαν ξηρασία και λιμός, που καταταλαιπώρησαν τους κατοίκους των περιοχών αυτών[2].
Θα προσπαθήσω λοιπόν, επωφελούμενος της υπομονής σας και της καλής διάθεσή σας να αναδείξω κατά τρόπο επιγραμματικό, πρώτα από όλα τον πυρήνα του λόγου αυτού του Μ. Βασιλείου. Κατόπιν να προβάλω την βιβλική, την θεολογική και την κοινωνική διάσταση του λόγου του. Τέλος, να παρουσιάσω την διαχρονική εφαρμογή όλων αυτών των αξιών από την κιβωτό της σωτηρίας, την Εκκλησία.
Ας αρχίσουμε λοιπόν με την αναζήτηση του πυρήνα του λόγου του Μ. Βασιλείου. Αυτός θεωρούμε ότι περιέχεται στην φράση
Δάνεισον ο ἄπορος τῷ πλουσίῳ Θεῷ[3]
Έξι λέξεις είναι αρκετές για τον Μ. Βασίλειο για να επισημάνουν το ότι σημείο αναφοράς όλων είναι ο Θεός, ακόμη και οι πράξεις αλληλεγγύης των ανθρώπων. Παρόλο που αυτές φαίνεται σαν να αφορούν μόνον τούτο τον κόσμο, εντούτοις για τον Βασίλειο, τον υπερβαίνουν και βρίσκουν το αληθινό νόημά τους, όταν συνδεθούν με τον Θεό.
Ο ιεράρχης της Εκκλησίας μας βοηθά να προσεγγίσουμε το νόημα της φράσης γράφοντας τα εξής:
Δείξε εμπιστοσύνη στον Θεό, που πάντοτε θεωρεί τον εαυτό του υπόχρεο, γι’ αυτά που εσύ προσφέρεις στον κάθε εμπερίστατο άνθρωπο και σου ανταποδίδει την ευεργεσία σου από τα δικά του αγαθά. Είναι αξιόπιστος εγγυητής, γιατί έχει απλωμένους τους θησαυρούς του σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της γης και της θάλασσας. Και εάν καθώς αρμενίζεις, απαιτήσεις το δάνειο, θα το λάβεις μαζί με τους τόκους στο μέσο του πελάγους. Γατί προθυμοποιείται να προσφέρει περισσότερα[4].
Για τον Μ. Βασίλειο είναι αυτονόητη η άσκηση της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων και αυταπόδεικτη η παράλληλη ιδιότυπη σύμβαση δανεισμού που συνάπτεται μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού μέσα από την άσκηση της αλληλεγγύης. Είναι αυτονόητη και αυταπόδεικτη, γιατί αυτή συνδέεται με το πρόσωπο του Ιησού Χριστού και τις προτροπές του.
Ας θυμηθούμε, ότι ο Ιησούς μιλώντας για τα έσχατα και την τελική κρίση αναφέρει χαρακτηριστικά τα παρακάτω:
Ελάτε οι ευλογημένοι απ’ τον Πατέρα μου, κληρονομήστε τη βασιλεία που σας έχει ετοιμαστεί απ΄ την αρχή του κόσμου. Γιατί πείνασα και μου δώσατε να φάω, δίψασα και μου δώσατε να πιω, ήμουν ξένος και με περιμαζέψατε, γυμνός και με ντύσατε, άρρωστος και μ’ επισκεφτήκατε, φυλακισμένος κι ήρθατε να με δείτε. Τότε θα του απαντήσουν οι άνθρωποι του Θεού: Κύριε πότε σε είδαμε να πεινάς και σε θρέψαμε, ή να διψάς και σου δώσαμε να πιεις; Πότε σε είδαμε ξένον και σε περιμαζέψαμε ή γυμνό και σε ντύσαμε; Πότε σε είδαμε άρρωστον ή φυλακισμένον κι ήρθαμε να σε επισκεφτούμε; Τότε θα τους απαντήσει ο βασιλιάς (Χριστός): σας βεβαιώνω πώς αφού τα κάνατε αυτά για έναν από τους άσημους αδελφούς μου, τα κάνατε για μένα[5].
Για τον Χριστό λοιπόν, η καθημερινή και πολύμορφη άσκηση της ανυστερόβουλης αλληλεγγύης ασφαλίζει το δάνειο του ανθρώπου προς τον Θεό, ασφαλέστερα και από την πλέον υψηλής αξίας ενυπόθηκη ασφάλεια. Ο Μ. Βασίλειος εναρμονιζόμενος πλήρως με τον διδάσκαλό του, τον Ιησού, επικαιροποιεί τον λόγο αυτόν της αλληλεγγύης και τον απευθύνει στο ποίμνιό του.
Επιπρόσθετα όμως ο Μ. Βασίλειος με την φράση του «δάνεισον ο ἄπορος τῷ πλουσίῳ Θεῷ» αγγίζει και διευκρινίζει την πεμπτουσία της χριστιανικής θεολογίας και ανθρωπολογίας.
Για τον μεγάλο ιεράρχη η άσκηση της αλληλεγγύης αποτελεί και την ύψιστη φανέρωση της πραγμάτωσης του χριστιανικού ιδεώδους που είναι η σωτηρία του ανθρώπου. Μια σωτηρία που ολοκληρώνεται χωρίς κρυφούς όρους και επισφάλειες και είναι εξασφαλισμένη, γιατί αποδίδει από την πρώτη στιγμή της εφαρμογής της.
Ο Μ. Βασίλειος μιλά για το θέμα της σωτηρίας μεταφορικά, συμπλέκοντας τέσσερις εικόνες, δύο δικαϊκές, παρμένες από το κληρονομικό και το δικονομικό δίκαιο, μια από τον θεσμό του γάμου και μια από τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς:
Και να πιστέψεις, [γράφει], πως έχεις δυο θυγατέρες · την θυγατέρα –καλοπέραση, την γήινη, και την αγαθή θυγατέρα, την ουράνια. Αν δεν θελήσεις να τα δώσεις όλα στην καλή σου κόρη, μοίρασέ τα λοιπόν εξ ίσου και στην άσωτη και στην αγαθή. Να μην παρουσιάσεις την εδώ διαγωγή σου βαθύπλουτη και την άλλη γυμνή ή ρακένδυτη. Αλλά όταν χρειαστεί να παρουσιαστείς μπροστά στον Χριστό και να αντιμετωπίσεις τον κριτή, τότε πρέπει η ενάρετη ζωή σου να είναι το νυφικό σου και ταυτόχρονα η πρόσκληση που θα σου επιτρέψει την είσοδό σου στην αιώνια ζωή[6].
Το παραπάνω πολύ-εικονιστικό απόσπασμα του Μ. Βασιλείου, μας διαφωτίζει, πώς αυτός εννοεί τη σωτηρία. Όχι βέβαια σαν κάτι αόριστο και απροσδιόριστο, μελλοντικό, απόμακρο και γι΄ αυτό αδιάφορο, αλλά σαν μια πραγματικότητα, παροντική, συγκεκριμένη, στενά συνδεδεμένη με την καθημερινότητα, την κοινωνικότητα και εν τέλει την καλή αλλοίωση του ανθρώπου.
Με άλλα λόγια ο Βασίλειος, όπως και ο Χριστός, θεωρεί ότι η σωτηρία του ανθρώπου σχετίζεται με την παρουσία των εσχάτων στο παρόν. Η σωτηρία δεν είναι αποκλειστικά εσχατολογική, απωθημένη στο απώτατο σκοτεινό και απροσπέλαστο μέλλον. Η σωτηρία είναι εδώ, ανάμεσά μας, παρούσα, χειροπιαστή και πραγματοποιήσιμη, είναι πρώτα από όλα παροντική εσχατολογία.
Εκτός όμως από την οντολογία της σωτηρίας, ο Μ. Βασίλειος μας μιλά και για την δύναμη που κινεί την διαδικασία της σωτηρίας καθώς και για τον χώρο, στον οποίο αυτή εμφανίζεται.
Και πάλι, επικαλούμενος ο Βασίλειος την βιβλική αφήγηση για τον Ιωσήφ προετοιμάζει τους χριστιανούς λέγοντας:
«Ἐπὶ τὴν μητέρα σε τῶν ἐντολῶν ὁ καιρὸς καλεῖ»[7]. Κράτησε σφιχτά την εντολή για να μη σου γλιστρήσει. Στέριωσέ την και σφίξε την στην αγκαλιά σου. Δώσε λίγα και απόκτησε πολλά[8]. Εάν αντικρίσεις γέροντα που πεινά να τον καλέσεις και να τον θρέψεις, όπως ο Ιωσήφ τον Ιακώβ. Εάν βρεις εχθρό που βασανίζεται μην προσθέσεις και συ την εκδίκησή σου, αλλά να τον θρέψεις, όπως ο Ιωσήφ έθρεψε τους αδελφούς που τον πούλησαν για σκλάβο. Εάν συναντήσεις νέο που καταπονείται, να κλάψεις, όπως έκλαψε ο Ιωσήφ για το στερνοπαίδι τον Βενιαμίν[9].
Ο Πατέρας της Εκκλησίας υπογραμμίζει ότι η κινητήρια δύναμη για τη σωτηρία των ανθρώπων είναι η έμπρακτη αγάπη, η μητέρα των εντολών, όπως την αποκαλεί, και ότι αυτή πραγματώνεται στη γη, μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων.
Για να κινητοποιήσει αγαπητικά τους πιστούς ο Βασίλειος δεν διστάζει να προσκομίσει παραδείγματα αλληλεγγύης και από τον θύραθεν κόσμο.
Ας ντρεπόμαστε (τονίζει) τις διηγήσεις που μας μιλούν για τα φιλάνθρωπα αισθήματα των ειδωλολατρών. Σε μερικούς από αυτούς, (εννοεί εδώ τα συσσίτια των Σπαρτιατών) υπήρχε ο φιλάνθρωπος νόμος που κανόνιζε την λειτουργία κοινών συσσιτίων, στα οποία συμμετείχαν όλοι σαν μια οικογένεια[10].
Ο Μ. Βασίλειος φροντίζει όμως μέσα από την ρητορική αυτή σύγκριση a minore ad maius μεταξύ της θύραθεν και της χριστιανικής αλληλεγγύης να αναδείξει τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Και οι δύο είναι αναμφισβήτητα ενέργειες κοινωνικές και αγαπητικές. Επομένως και η χριστιανική αλληλεγγύη είναι πράξη κοινωνική και όχι ατομική. Θα μπορούσαμε μάλιστα παραφράζοντας τον Λατίνο Πατέρα της Εκκλησίας Κυπριανό να πούμε ότι η άσκηση της αλληλεγγύης για τους χριστιανούς δείχνει ότι “extra societatem nulla salus est”. Για την Εκκλησία η ατομική άσκηση της αγάπης είναι αδιανόητη, ατελέσφορη και ύψιστη έκφραση αντικοινωνικότητας.
Επιπλέον όμως η χριστιανική αλληλεγγύη διαθέτει κατά τον Μ. Βασίλειο δύο ακόμη ξεχωριστά κοινωνικά χαρακτηριστικά. Το ένα είναι ότι απευθύνεται και ενεργεί erga omnes, προσφέρεται δηλαδή αδιάκριτα προς όλους τους ανθρώπους, υπογραμμίζουμε προς όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως φυλής και φύλου. Το άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της είναι ότι η άσκηση της αλληλεγγύης θεμελιώνει από τώρα τον καινούργιο κόσμο του Θεού και αγιοποιεί όσα από τα μέλη της κοινωνίας την εφαρμόζουν.
Αγαπητοί μου αδελφοί
Γεννάται όμως το ερώτημα: ποια είναι η σχέση της παραπάνω ρήσης του Μ. Βασιλείου «δάνεισον ο ἄπορος τῷ πλουσίῳ Θεῷ» με την πραγματικότητα και με τις δύσκολες στιγμές που περνά ο λαός μας σήμερα; Υπάρχει επικαιροποίηση του λογίου του Πατέρα της Εκκλησίας; και αν υπάρχει, που μπορούμε να την εντοπίσουμε;
Μήπως στους συμπολίτες μας εκείνους, που γογγύζουν γογγυσμούς γεμάτους μεμψιμοιρία και περιγράφουν πολύτροπα την οδυνηρή θέση, στην οποία έχουν περιέλθει συμπολίτες μας, αλλά ταυτόχρονα μένουν στα λογία;
Ασφαλώς όχι.
Μήπως στους συμπολίτες μας που προβαίνουν σε οιονεί αγαπητικές πράξεις, αποκλείοντας από αυτές μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας;
Ασφαλώς όχι.
Αντίθετα την εφαρμογή του λογίου του Μ. Βασιλείου μπορούμε να εντοπίσουμε στις πολύμορφες πρωτοβουλίες αλληλεγγύης που οργανώνονται από την Εκκλησία και πολλές φορές με τη συνεργασία των κατά τόπους μελών της ελληνικής κοινωνίας. Μπορούμε να την εντοπίσουμε στα εκατοντάδες συσσίτια που προσφέρονται στους ενδεείς αδελφούς, στην ιατροφαρμακευτική στήριξη προς όλους τους πάσχοντες και σε άλλες δραστηριότητες αλληλεγγύης των χριστιανών συμπολιτών μας.
Και δεν χρειάζεται να ταξιδέψουμε σε τόπους μακρινούς για να καταστούμε αυτόπτες μάρτυρες της αλληλεγγύης προς τον ενδεή και πάσχοντα άνθρωπο. Ας στρέψουμε το βλέμμα μας γύρω μας. Και τότε θα δούμε ότι λαμπρό παράδειγμα τέτοιας προσφοράς και αλληλεγγύης αποτελεί η Αποστολική Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης, ο Επίσκοπός της, οι ιερείς της και φυσικά ο απλός λαός, που μαζί με άλλους φορείς της πόλης, όπως η Δημαρχία με τον εμπνευσμένο της Δήμαρχο και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο με τις Πρυτανικές Αρχές, καθημερινά τρέφουν, περιθάλπουν και βοηθούν εκατοντάδες εκατοντάδων συμπολίτες μας στις δύσκολες αυτές ημέρες. Όλοι αυτοί είναι εκείνοι που, εξαγοραζόμενοι τον καιρό, πραγματώνουν το λόγιο του Μ. Βασιλείου:
Δάνεισον ο ἄπορος τῷ πλουσίῳ Θεῷ.
——————–
[10] Βασιλείου Καισαρείας, ό.π., 8 (σ. 155).
