Περίληψη της ομιλίας (13 Νοεμβρίου 2013) στο ειδικό μεταφραστικό σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας του Α.Π.Θ.
Ο Ομότιμος Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Ιωάννης Καραβιδόπουλος παρουσίασε το θέμα ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ εκθέτοντας τα μεταφραστικά προβλήματα της Βίβλου σ’ ένα νέο πολιτισμικό περιβάλλον σήμερα διαφορετικό από εκείνο της εποχής συγγραφής της. Ο ομιλητής παρουσίασε τα ακόλουθα 6 σημεία διαφοροποίησης του πολιτιστικού περιβάλλοντος της εποχής της Κ.Δ. σε σχέση με το σημερινό.
1. Το κοσμοείδωλο των ανθρώπων της εποχής της Κ.Δ. χαρακτηρίζεται από την τριώροφη διαίρεση του σύμπαντος σε ουρανό-γη-κάτω κόσμο, και σε ακόμη αρχαιότερες εποχές (π.χ. της Π.Δ.) ο άνω όροφος περιλαμβάνει επτά στρώματα, τους επτά ουρανούς. Επομένως είναι φυσικό να χρησιμοποιείται στα βιβλία της Κ.Δ. για την περιγραφή του σωτηριολογικού της μηνύματος ορολογία σχετική με αυτό το κοσμοείδωλο, όπως π.χ. ο Χριστός κατέβηκε στη γη, ανήλθε πάλι στον ουρανό (ανελήφθη), κατήλθε στον Άδη κ.τ.ὄ. και γενικά μια ποικιλία ορολογίας σε χρόνους και εγκλίσεις των ρημάτων «αναβαίνειν» και «καταβαίνειν». Παρουσίασε παραδείγματα όρων και τις δυσκολίες μετάφρασης τους τονίζοντας ότι οποιαδήποτε εννοιολογική αντιστοιχία σημερινών όρων στη μετάφραση δεν πρέπει να γίνει σε βάρους του σωτηριολογικού μηνύματος.
2. Η σχέση αμαρτίας και ασθένειας είναι ιδιαίτερα οργανική και πολύπλοκη.. Η κάθε ασθένεια, και όχι μόνο η ψυχική αλλά και η σωματική, αποδίδεται κατά τις αντιλήψεις της εποχής στην κατοχή του ανθρώπου από κάποιο δαίμονα ή κάποια ανεξέλεγκτη υπερφυσική δύναμη. Έτσι, π.χ. ο Χριστός στην περίπτωση της θεραπείας του παραλύτου της Καπερναούμ (Μρ 2,1-12 κ. παρ.), προς μεγάλη έκπληξη των παρευρισκομένων, απευθύνει στον σωματικά παράλυτο τη φράση «τέκνον, αφίενταί σου αι αμαρτίαι». Και στην περίπτωση του εκ γενετής τυφλού, στο Ιω κεφ. 9, οι μαθητές αυτονοήτως ερωτούν «ραββί, τις ήμαρτεν ούτος ή οι γονείς αυτού ίνα τυφλός γεννηθή» (Ιω. 9,2) απηχώντας αντιλήψεις της εποχής τους. Η δυσκολία μεταφοράς των αντιλήψεων της εποχής με σημερινούς όρους μπορεί να αντιμετωπιστεί με κάποιες ερμηνευτικές υποσημειώσεις.
3. Το θέμα καθαρών και ακαθάρτων (ανθρώπων, ζώων, τόπων, χρόνων κλπ) έχει μεταβληθεί ριζικά σήμερα και η ακαθαρσία δεν αντιμετωπίζεται πλέον με θρησκευτικούς όρους αλλά με ιατρικούς ή γενικά με όρους υγιεινής. Αφού μίλησε πρώτα για τη μετατόπιση που έκανε ο Ιησούς από την εξωτερική καθαρότητα στην καθαρή καρδιά των ανθρώπων, έφερε τα ακόλουθα παραδείγματα: Η μετάφραση στα θέματα καθαρότητας των χεριών προ του φαγητού (Μκ. 7,3-4) πρέπει να αφήσει στον αναγνώστη την αίσθηση ότι πρόκειται για τελετουργικό πλύσιμο και όχι για απλό θέμα καθαριότητας. Η μετάφραση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας (στο εξής ΕΒΕ) δεν κάνει καμιά νύξη γι’αυτό, μόνο στο στ.7,4 «και από αγοράς εάν μη βαπτίσωνται ουκ εσθίουσι» μεταφράζοντας το «βαπτίσωνται»: «αν δεν κάνουν πρώτα καθαρμούς» με τη λέξη που επέλεξε (καθαρμούς) οδηγεί τη σκέψη του αναγνώστη προς το θρησκευτικό χαρακτήρα του πλυσίματος. Κάτι ανάλογο μπορεί να γίνει στις παρόμοιες περιπτώσεις, δηλ. να υποψιαστεί ο αναγνώστης ότι στα θέματα αυτά δεν πρόκειται για ζητήματα υγιεινής αλλά για θρησκευτικές διατάξεις. Επίσης ανυποψίαστο αφήνει τον αναγνώστη η ίδια μετάφραση στον αμέσως επόμενο στ. 5 και ακριβέστερα στο ερώτημα των Φαρισαίων και γραμματέων «γιατί οι μαθητές σου…..τρώνε με ακάθαρτα χέρα» («διατί οι μαθητές σου….ανίπτοις χερσίν εσθίουσιν τον άρτον»), ενώ η Αγγλική Good News Bible ορθώς αποδίδει «γιατί οι μαθητές σου…τρώνε με τελετουργικά ακάθαρτα χέρια» (why your disciples… eat with ritually unclean hands).
4. Το κακό μάτι: Οι πολιτισμοί της Μεσογείου χαρακτηρίζονται από τους ανθρωπολόγους ως «πολιτισμοί του κακού ματιού», (evil eye cultures). Οι πολιτισμικοί ανθρωπολόγοι ανευρίσκουν και επισημαίνουν ως σχετιζόμενες με την πολιτισμική αυτή κατάσταση ορισμένες φράσεις του Ιησού, όπως π.χ. η ακόλουθη: «ο λύχνος του σώματος εστίν ο οφθαλμός. όταν ουν ο οφθαλμός σου απλούς η, και όλον το σώμα σου φωτεινόν έστιν. …..» (Λκ 11, 34-35 κ. παραλλ. Μθ 6, 22-23). Η μετάφραση της ΕΒΕ δεν παρουσιάζει νύξεις που να οδηγούν τον αναγνώστη στο περί ου ο λόγος πολιτισμικό στοιχείο, και ειλικρινά δεν ξέρω αν μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο. Ας σημειωθεί ότι ο «βάσκανος οφθαλμός» ως φαινόμενο μέσα στην κοινωνία που μελετά η πολιτισμική ανθρωπολογία δεν συμπίπτει κατ’ ανάγκην με τον «πονηρόν οφθαλμόν» της παραπάνω φράσης του Ιησού, είναι όμως ενδεχόμενο ο πονηρός οφθαλμός να αποτελεί αρχικό αίτιο που έχει ως συνέπεια τον «βάσκανο οφθαλμό». Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι, εκτός των σημερινών ανθρωπολόγων, και παλαιότεροι ερμηνευτές, Πατέρες της Εκκλησίας, συσχετίζουν τον «πονηρόν οφθαλμόν» των Ευαγγελίων με τη βασκανία. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος π.χ. στις ομιλίες του στο κατά Ματθαίον σημειώνει χαρακτηριστικά: «Δια τούτο πονηρόν οφθαλμόν εκάλεσεν, ου τον ορώντα αλλά τον μετά βασκανίας ορώντα από της κατά ψυχήν πονηρίας». Επίσης ο Ιωάννης Δαμασκηνός χρησιμοποιώντας τη σπάνια λέξη κακόφθαλμος επισημαίνει: «Ο διάβολος απ’ αρχἠς βάσκανός εστι και πολέμιος τοις ανθρώποις» και ως παράδειγμα αναφέρει το εξής: «Εξήλθεν τις εις αποδημίαν, και άπρακτος ανέλυσεν, και ευθύς λέγει. ο δείνα μοι υπήντησεν απιόντι, και δια τούτο απέτυχον. Και ουκ αιτιάται τον διάβολον τον ενεργήσαντα, αλλά τον άνθρωπον τον αναίτιον όντα, ως κακόφθαλμον» (PG 96, 300).
5. Οι ανθρωπολογικοί όροι της Αγίας Γραφής έχουν σήμερα υποστεί μετατόπιση εννοιολογική. Έτσι, η «καρδία», που θεωρείτο στη βιβλική εποχή το κέντρο κάθε εσωτερικής δραστηριότητας του ανθρώπου, σήμερα σχετίζεται μόνο με το συναισθηματικό μέρος. Εδώ υπάρχει η δυνατότητα της λειτουργικής αντιστοιχίας ανάμεσα στη γλώσσα των κειμένων και στη γλώσσα των αναγνωστών. Η φράση «Εγώ ειμι ο ερευνών νεφρούς και καρδίας» της Αποκ. 2,23 αποδίδεται στη μετάφραση της ΕΒΕ «Εγώ ξέρω τι κρύβει ο νους και η καρδιά του ανθρώπου» και όχι κατά λέξη «Εγώ εξετάζω τα νεφρά και την καρδιά του ανθρώπου» (δίκην νεφρολόγου ή καρδιολόγου!).
Επίσης εκφράσεις όπως π.χ. «είπεν ἀφρων εν τη καρδία αυτού» (Ψαλμ. 13,1), ή «τι ταύτα διαλογίζεσθε εν ταις καρδίαις υμών» (Μκ. 2,8) θα πρέπει να αποδοθούν με άλλους ανθρωπολογικούς όρους ή με περιφράσεις σχετικές. Το «είπεν εν τη καρδία αυτού» μπορεί να αποδοθεί: είπε μέσα του, ή καλύτερα σκέφτηκε μέσα του, και όχι βέβαια είπε στην καρδιά του! Το «έσωθεν εκ της καρδίας των ανθρώπων εκπορεύονται οι διαλογισμοί οι κακοί» (Μκ. 7,21) μπορεί να αποδοθεί: μέσα από τα βάθη του ανθρώπου εκπορεύονται οι κακές σκἐψεις κ.ο.κ.
6. Η θρησκευτική, εν μέρει και η ηθική έννοια της αμαρτίας, έχει εξασθενίσει αισθητά στην εποχή μας σε σχέση προς την εποχή της Π. και της Κ.Δ. και πρέπει να προσδιοριστεί εκ νέου με όρους και καταστάσεις οικολογικής φθοράς και κοινωνικής διαφθοράς των ανθρώπων. Εκείνο που τονίζει η πατερική παράδοση είναι ο βουλητικός χαρακτήρας της αμαρτίας, δηλ. η απόφαση του ανθρώπου για τη διάπραξή της. Γι’ αυτό η δυσερμήνευτη φράση του Παύλου «εφ’ ω πάντες ήμαρτον» (Ρωμ. 5,12) πρέπει να αποδοθεί αιτιολογικά: «διότι όλοι αμάρτησαν». Σήμερα προσφέρονται για μια σύγχρονη παρουσίαση του θέματος της αμαρτίας τα χωρία όπου ο λόγος για τη φύση που συμπάσχει και συνωδίνει με τους ανθρώπους (Ρω. 8,20), όπου ο λόγος περί κοινωνικής αδικίας, περί πτωχείας κ.τ.τ., διότι σήμερα περί αμαρτίας ως προσβολής κατά του Θεού δεν μπορεί να γίνεται λόγος τη στιγμή που αμφισβητούν πολλοί άνθρωποι τον Θεό, μπορεί όμως να δοθεί η έμφαση στην προσβολή του συνανθρώπου με την αλόγιστη φθορά του φυσικού περιβάλλοντος καθώς και τη διαφθορά της κοινωνίας.
Ο ομιλητής τελείωσε με μια αρχαία ιουδαϊκή παροιμία σχετικά με τη μετάφραση των ιερών κειμένων: «Ψεύδεται όποιος αποδίδει έναν στίχο λέξη προς λέξη, κυριολεκτικά κατά γράμμα, ενώ βλασφημεί όποιος προσθέτει κάτι επιπλέον στον στίχο». Κινδυνεύει δηλ να περιπέσει κανείς από τη Σκύλλα της κατά γράμμα μετάφρασης στη Χάρυβδη της ελεύθερης με περισσότερα λόγια απόδοσης. Η ισορροπία ανάμεσα στις δύο αυτές ακρότητες απετέλεσε το ιδανικό των μεταφραστών της Κ.Δ. στην έκδοση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας με τη μετάφραση του 1985 (β΄ έκδ. αναθεωρημένη το 1989), που έκτοτε κυκλοφόρησε επανειλημμένα.
