Απόσπασμα από την εισήγηση στο 13ο Διαχριστιανικό Συμπόσιο με θέμα «Χριστιανικός βίος και πολιτική εξουσία» που διεξήχθη στο Μιλάνο (28-30 Αυγούστου)
Ένας σύγχρονος ιστορικός της Εκκλησίας, ο διατελέσας καθηγητής στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Βλάσιος Φειδάς, αποτιμά την έκρηξη της Εικονομαχίας ως «ένα ιστορικό ατύχημα, οι συνέπειες του οποίου δεν είχαν προβλεφθεί από τους εισηγητές της και οπωσδήποτε διαπιστώθηκαν στις ανεξέλεγκτες συνέπειες της έριδας». Πράγματι, οι πολλαπλές συνέπειες αυτού του «ιστορικού ατυχήματος» έλαβαν, όπως όλα δείχνουν, πολιτικές, κοινωνικές, θεολογικές και εκκλησιαστικές διαστάσεις, για να περιορισθεί κανείς στις πιο εμφανείς περιοχές, όπου άφησαν ανεξίτηλη την σφραγίδα τους.
Η μέχρι τώρα έρευνα περί την συγκεκριμένη περίοδο αντιμετωπίζει εξαιρετικές δυσκολίες, οφειλόμενες: α) στην έλλειψη πηγών, γενικά – γι’ αυτόν τον λόγο, άλλωστε, η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται και ως «σκοτεινοί αιώνες» ή «μεγάλο χάσμα»), και β) στην μονομερή προέλευση των σωζόμενων πηγών: με εξαίρεση ένα νομικό κείμενο («Εκλογή») και ένα θεολογικό (Όρος της Συνόδου της Ιέρειας), δεν σώζεται τίποτε άλλο από την εικονομαχική πλευρά, γεγονός που καθιστά απόλυτη την εξάρτηση του ερευνητή από τις εικονοφιλικές πηγές και έργα. Ωστόσο, παρά τις δυσκολίες, η έρευνα έχει καταφέρει να προσεγγίσει και να φωτίσει αρκετές πτυχές της συγκεκριμένης περιόδου αλλά και ζητημάτων, που συνδέονται με αυτήν, χωρίς φυσικά να τα έχει εξαντλήσει. Ο όγκος της βιβλιογραφίας, που έχει προκύψει, συνιστά μια πρόσθετη δυσκολία για τον σύγχρονο ερευνητή, ο οποίος έχει ακόμη πολλές προκλήσεις να αντιμετωπίσει.
Ο γενικόλογος τίτλος της εισήγησής μου αποτυπώνει κατά κάποιο τρόπο τα ερωτηματικά και τα κενά, που μου άφηναν τα περιστασιακά μέχρι τώρα διαβάσματά μου για την εποχή. Κάποια από αυτά, μελετώντας ένα μεγάλο μέρος των πηγών κυρίως καθώς και αρκετή βιβλιογραφία, κατάφερα να τα καλύψω. Δεν προτίθεμαι, εδώ, να επαναλάβω τα λίγο-πολύ γνωστά σε όλους μας για την Εικονομαχία, αλλά να μοιραστώ με φίλους συναδέλφους, και μάλιστα ειδήμονες, τις προσωπικές μου «σημειώσεις» από την συγκεκριμένη ανάγνωση, και να διορθώσω τις τυχόν «παραναγνώσεις» μου. Και επειδή ο περιορισμένος χρόνος επιβάλλει αυστηρή αξιολόγηση, θα περιοριστώ σε μία επιλογή σημείων, πτυχές των οποίων δεν έχουν αναδειχθεί επαρκώς από την έρευνα
Ε ν ν ο ι ο λ ο γ ι κ ά. Με τον όρο «εικονομαχία» στην βιβλιογραφία αποδίδονται α) μία συγκεκριμένη θρησκευτική πολιτική περί τις εικόνες, και β) η ιστορική περίοδος, κατά την οποία αυτή εμφανίστηκε. Επίσης, οι όροι «εικονομάχος», «εικονοκλάστης», «εικονόφοβος» -για να περιορισθώ στους πιο διαδεδομένους- χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν όλη την κλίμακα των «αντιπάλων των εικόνων» (για να θέσω το ζήτημα σχηματικά), ενώ οι όροι «εικονόφιλος», «εικονόδουλος», «εικονολάτρης» αντιστοίχως όλη την κλίμακα των «υποστηρικτών των εικόνων». Κατά συνέπεια, η γενική και, κυρίως, συνεκδοχική χρήση των παραπάνω όρων τους «εξομοίωσε» μεταξύ τους, ως μη όφειλε. Έτσι κατέληξε με τον όρο «εικονολάτρης», για παράδειγμα, να χαρακτηρίζεται και αυτός, του οποίου η στάση απέναντι στις εικόνες ξεπερνούσε τα όρια της τιμής και του σεβασμού προς αυτές ώστε να αγγίζει την λατρεία τους, αλλά και ο Ιωάννης Δαμασκηνός.
Αυτό με ώθησε να αναζητήσω στις πηγές τον αυτοπροσδιορισμό καθώς και τον ετεροπροσδιορισμό της καθεμιάς από τις εμπλεκόμενες στην διαμάχη πλευρές, μιας και –ανέκαθεν- η «προπαγάνδα» είναι ιδιαίτερα εύστοχη στην επιλογή και χρήση όρων, που αποδίδουν τον πυρήνα είτε της υπεράσπισης είτε της καταγγελίας. Σχημάτισα δε την εικόνα, ότι η χρήση των όρων αυτοπροσδιορισμού και ετεροπροσδιορισμού δεν ήταν «μηχανική», αλλά ακολουθούσε και αποτύπωνε, τρόπον τινά, τις «φάσεις» της διαμάχης, τουλάχιστον από μέρους των εικονοφίλων, για τους οποίους διαθέτουμε μαρτυρίες.
Δεν γνωρίζουμε, πώς αυτοπροσδιορίζονταν οι εικονομάχοι. Είναι βέβαιο, ωστόσο, ότι θεωρούσαν εαυτούς προς την κατεύθυνση ή εντός της «ορθοδοξίας». Οι εικονόφιλοι πάντως αυτοπροσδιορίζονται ως «ορθόδοξοι» και «ευσεβείς» καθ’ όλη την διάρκεια της διαμάχης, όπου «ορθοδοξία» και «ευσέβεια» δηλώνουν το «μή καινοφωνεῖν» αλλά και το να μην επιφέρει κανείς «ὕφεσίν τε καί πλεονασμόν» [“…vocum novitatem, ambitum atque superfluitatem…”] (Mansi, 12, 1002B) στα της πίστεως. Αυτό αποτυπώθηκε, άλλωστε, με τον πλέον εμφαντικό τρόπο στο «Συνοδικόν της Ορθοδοξίας».
Γνωρίζουμε έναν, τον πιο πιο ισχυρό ίσως, ετεροπροσδιορισμό των εικονόφιλων από τους εικονομάχους: τους αποκαλούν «ειδωλολάτρες», αφού – κατά την άποψή τους- η προσκύνηση των εικόνων δεν διαφέρει από την ειδωλολατρεία, περιστασιακά δε τους αποκαλούν και «λειψανολάτρες». Γνωρίζουμε επίσης, ότι ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄ πρώτος αυτός άρχισε να αποκαλεί τους εικονόφιλους μοναχούς «αμνημόνευτους», «σκοτένδυτους» και «σκοτίες». Διαθέτουμε, όπως είναι αναμενόμενο, περισσότερους ετεροπροσδιορισμούς των εικονομάχων από τους εικονόφιλους: στα πρώτα έργα, που προέρχονται από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισης της έριδας, τους αποκαλούν «χριστιανοκατήγορους», όρος με τον οποίο καταγράφηκε στις αιρέσεις η εικονομαχία, ως ἡ τῶν χριστιανοκατηγόρων αἵρεσις. Ως γνωστόν, χριστιανοκατηγόρους αποκαλούσαν οι χριστιανοί τους ιουδαίους και τους μωαμεθανούς, οι οποίοι πρωτοχαρακτήρισαν ειδωλολατρεία την από μέρους των χριστιανών προσκύνηση των εικόνων. Ενδεχομένως, το γεγονός, ότι σ’ αυτούς συμπεριέλαβαν και τους εικονομάχους, ίσως να συνδέεται με την –κατά τους εικονόφιλους- εξωγενή του χριστιανισμού προέλευση της εικονομαχίας. Στην συνέχεια, όταν ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄, εισάγοντας το απερίγραπτο του Χριστού, έδωσε θεολογική διάσταση στο ζήτημα, οι εικονομάχοι χαρακτηρίζονται ως «χριστομάχοι» και «χριστομαχοῦντες», «εικονοκλάσται» και «εικονοκαῦσται» μετά την απόφαση για την καταστροφή των εικόνων, γενικώς δε «ασεβείς» και «δυσσεβείς».
Π ο λ ι τ ε ί α
Θα παρουσιάσω αντίστροφα τα σημεία, που θέτει προς συζήτηση η εισήγησή μου, αρχίζοντας από το τελευταίο, την πολιτεία, ως έχουσα την πρωτοβουλία των αποφάσεων που προκάλεσαν το όλο θέμα, συνεπώς και τις αντιδράσεις των υπολοίπων.
Επιγραμματικά, η εικονομαχία εκτυλίσσεται μεταξύ των ετών 727-843. Η α΄ φάση της διαρκεί από την εμφάνισή της μέχρι την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο (787), εκ των υστέρων δε κρινόμενη είναι και η πιο δυναμική, έθεσε το πλαίσιο της σχετικής πολιτικής από μέρους των αυτοκρατόρων Λέοντα Γ΄ Ίσαυρου και του γιού του Κωνσταντίνου Ε΄, το οποίο οι επόμενοι διατήρησαν, με λιγότερο δυναμισμό. Η β΄ φάση της διαρκεί από το 813 μέχρι το 843, οπότε αποφασίζεται η οριστική αναστήλωση των εικόνων. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει, ότι κατά το μεταξύ των δύο φάσεων διάστημα εξέλιπε τελείως η διαμάχη περί τις εικόνες. Οι εικονομάχοι αυτοκράτορες αποδείχθηκαν αναμφίβολα εξαιρετικοί πολεμιστές, οργανωτικοί στην διοίκηση, με εμφανή την εικόνα του δίκαιου και προσηνή ηγεμόνα. Κυβέρνησαν την αυτοκρατορία σε περίοδο εξαιρετικά κρίσιμη για την επιβίωσή της, γεγονός που τους εξώθησε σε μία «στρατικοποίηση» της κοινωνίας. Για αρκετούς ερευνητές η επιλογή της συγκεκριμένης θρησκευτικής πολιτικής, από μέρους τουλάχιστον των Ισαύρων, συνδέεται με την αντίληψή τους για τον θεσμό και την άσκηση εξουσίας από τον αυτοκράτορα και γίνεται καλύτερη κατανοητή ως μία από τις πτυχές της μάχης τους για την επιβίωση της αυτοκρατορίας. Ας σημειωθεί, ότι η επιλογή τους αυτή τους φόρτωσε μία damnatio memoriae δυσανάλογη προς την υπόλοιπη σημαντική τους προσφορά. Ενδεικτικό είναι, ότι είναι οι μόνοι αυτοκράτορες, που μία πολιτική σχεδόν εξαφάνισε ή υποκατέστησε το δυναστικό τους όνομα.
Γύρω από την καισαροπαπική αντίληψη των Ισαύρων αυτοκρατόρων για την άσκηση εξουσίας έχουν γραφθεί πολλά, ορμώμενα κυρίως από το γνωστό «βασιλεύς εἰμι καί ἱερεύς». Προσωπικά, κρίνω τουλάχιστον εξίσου ενδιαφέροντα και άξια σχολιασμού δύο άλλα σημεία-δείγματα της περί αυτοκράτορα και περί άσκησης της εξουσίας αντίληψής τους. Πρόκειται για τις σχετικές διατυπώσεις α) στο Προοίμιο της «Εκλογής» και β) στον Όρο της Συνόδου της Ιέρειας (754).
