Atanasije Vujović (Μεταπτυχιακός φοιτητής Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ), Ο Χριστιανισμός στο Μαυροβούνιο: Η ιεραποστολή και η επιρροή των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στα εδάφη του

Εισήγηση στο πλαίσιο των τριήμερων εκδηλώσεων του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ για την επέτειο των 1150 χρόνων από την αποστολή των Θεσσαλονικέων ιεραποστόλων Κυρίλλου και Μεθοδίου, φωτιστών των Σλάβων στη Μεγάλη Μοραβία

Εισαγωγή

Είναι πολύ ευχάριστο να μιλάμε για την ιστορία της ιερής παράδοσης των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Ιδιαίτερα είναι ευχάριστο στις μέρες μας, όταν ο λαός στον οποίο ανήκουμε, μαζί με την Εκκλησία και τον πολιτισμό του, αναζητεί την ταυτότητά του, την ιστορική και πνευματική κληρονομιά, την παράδοσή του[1]. Δεν θα αναφερθώ σε όλα όσα αποκαλύφθηκαν και ήδη είναι γραμμένα για όλες τις πτυχές της ζωής και του έργου των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, αλλά μόνο σε ορισμένα από αυτά.

Είναι γνωστό ότι οι Άγιοι Αδελφοί στάλθηκαν ως ιεραπόστολοι προς τους σλαβικούς λαούς, αν και γηγενείς Έλληνες, όχι μόνο για να τους διδάξουν το Ευαγγέλιο του Χριστού αλλά και να τους βοηθήσουν στην δημιουργία της δικής τους Εκκλησίας και την καθιέρωση της δικής τους θείας λειτουργίας. Θα ήθελα να αναφέρω τα λόγια του σχολάζοντος επισκόπου Atanasiju Jeftic από μια διάλεξή του: «η συγγραφή της θείας λειτουργίας στην γλώσσα του λαού με την πηγαία, αυθεντική ευαγγελική εμπειρία, είχε πολύ μεγαλύτερη σημασία από την απλή μεταφορά των θείων ακολουθιών ή ιεροπραξιών στην μητρική γλώσσα ενός λαού. Αυτό σημαίνει η εισαγωγή ενός λαού μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας, η δυνατότητα να συνδέεται, να επικοινωνεί, να συμμετέχει, να μετέχει και να κοινωνεί εντός του σώματος του Χριστού, με όλα τα άλλα έθνη, με δικό του ζωντανό, προσωπικό, μοναδικό και ανεπανάληπτο τρόπο. Αυτό σημαίνει επικύρωση και επιβεβαίωση της ανεπανάληπτης, μοναδικής ταυτότητας κάθε λαού και κάθε προσώπου»[2].

O Χριστιανισμός στα εδάφη του Μαυροβουνίου (Prevalitana, Duklja)

Η περιοχή του σημερινού Μαυροβουνίου, κατά την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο, ανήκε κυρίως στην επαρχία Prevalis ή Prevalitana. Η επαρχία αυτή, στην αρχή ήταν μέρος της μεγάλης επαρχίας της Δαλματίας. Στην περίοδο της διοικητικής μεταρρύθμισης του Διοκλητιανού το 297 και μετά, κατά την περίοδο από το 305 – 306, έγινε  ξεχωριστή επαρχία. Ανήκε στη νομαρχία Ιλλυρίας, πιό συγκεκριμένα της  Ανατολικής Ιλλυρίας. Η πρωτεύουσα της ήταν το Skadar (Σκόδρα), η σημερινή  ομώνυμη πόλη της Αλβανίας. Μεγαλύτερα αστικά κέντρα  στην Αδριατική ακτή του σημερινού Μαυροβουνίου στην αρχαιότητα ήταν τα τρία:  Olcinium (Ulcinj), Butua (Budva), Risinium (Risan)[3].

Είναι γνωστό ότι η εξάπλωση του Χριστιανισμού στην Δαλματία αρχίζει κατά την αποστολική περίοδο. Ήδη στα μέσα του πρώτου αιώνα, την Δαλματία επισκέφθηκε ο μαθητής του Απόστολου Παύλου, Τίτος, και σύμφωνα με την παράδοση την περιοχή αυτή επισκέφθηκαν και  άλλοι μαθητές των Αποστόλων. Ο μοναδικός τρόπος σήμερα για την εξερεύνηση της εξάπλωσης του Χριστιανισμού στην δική μας περιοχή, είναι η αναζήτηση των αρχαιολογικών ευρημάτων από την παλαιοχριστιανική εποχή, που διατηρήθηκαν στις πόλεις της υστερορωμαικής εποχής στην επαρχία Δαλματία ή Prevalitana[4].

Ο πρώτος εκχριστιανισμός των Σλάβων

Η διαδικασία του πρώτου εκχριστιανισμού των Σλάβων, δηλαδή το πρώτο βάπτισμά τους στα Βαλκάνια, είναι σίγουρα μακρά και περίπλοκη. Η Χριστιανική επιρροή σε όλες τις νοτιοσλαβικές φυλές δεν ήταν ταυτόχρονη , ίση και με την ίδια ένταση. Για την πρώτη φάση των βαπτίσεων των Σλάβων στην περιοχή Prevalitana και πέρα από αυτήν δεν υπάρχουν πολλές πηγές. Το πρώτο βάπτισμά τους, με αυτά που γνωρίζουμε, έγινε στο πρώτο μισό του έβδομου αιώνα, κατά την βασιλεία του αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641). Πληροφορίες σχετικά με αυτό το βάπτισμα μπορούμε να βρούμε στους βυζαντινούς συγγραφείς, τριακόσια χρόνια αργότερα, στα μέσα του δέκατου αιώνα.

Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο (μισό του δέκατου αιώνα), το πρώτο βάπτισμα σ’ εκείνη την περίοδο προήρθε από την Δύση. Αναφέρεται ότι «ο Αυτοκράτορας τους βάπτισε φέρνοντας ιερείς από την Ρώμη, οι οποίοι κήρυξαν τη Χριστιανική πίστη, διδάσκοντας τους να πράττουν σωστά τα έργα της ευσέβειας»[5]. Όλη η Δαλματία εκείνης της εποχής ανήκε στην ρωμαϊκή εκκλησιαστική αρχή. Η Αρχιεπισκοπή στην Saloni της Δαλματίας, η οποία επίσης ανήκε στη ρωμαϊκή εκκλησιαστική αρχή, αργότερα, λόγω των επιθέσεων των Αβάρων και των Σλάβων και λόγω των εδαφικών και εκκλησιαστικών αναδιοργανώσεων, μεταφέρθηκε στο Spalato[6].

Σύμφωνα με τελευταίες έρευνες, όχι μόνο των ιστορικών αλλά και των αρχαιολόγων, η εισβολή των Αβαρών στη Δαλματία έγινε μεταξύ 630 και 641. Ο Αυτοκράτορας Ηράκλειος πέθανε το 641, και  την ίδια χρονιά ο πάπας Ιωάννης ο τέταρτος έστειλε έναν ηγούμενο λεγόμενο Μάρτιν στην Δαλματία και στις ακτές της Αδριατικής, να μεταφέρει τα λείψανα των Χριστιανών μαρτύρων στη Ρώμη και να εξαγοράσει  τους Χριστιανούς που βρίσκονταν σε αιχμαλωσία. Ο ηγούμενος Μάρτιν ευσυνείδητα πραγματοποίησε το διακόνημά του. Με βάσει αυτά η πτώση της πόλης Saloni και των άλλων πόλεων στις ακτές της Αδριατικής τοποθετείται γύρω στις 630 με 641.

Αυτό το πρώτο βάπτισμα των νοτιοσλαβικών φυλών έγινε εν μέρει και όχι ολοκληρωτικά. Γενικά μιλώντας, δεν έχει αφήσει μεγάλη επιρροή στον λαό. Πολλές είναι οι αιτίες γι’ αυτό. Η αφοσίωση στην ειδωλολατρία, ο φόβος από την πολιτική κυριαρχία του Βυζαντίου και της Ρώμης, η άγνοια της λατινικής και της ελληνικής γλώσσας, είναι μερικοί από τους λόγους για τους οποίους  οι  Σλάβοι άργησαν να αποδεχθούν  τον Χριστιανισμού[7].

Η ιεραποστολή των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου και το σλαβικό αλφάβητο

Συγκεκριμένα δεδομένα ή αποδείξεις άμεσης επιρροής της ιεραποστολής των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην περιοχή του σημερινού Μαυροβουνίου (τότε Prevalitane και Duklee) δεν υπάρχουν, εκτός βέβαια από τα γενικά δεδομένα που αντλούμε από το βίο τους και το βίο των μαθητών τους. Μετά την κοίμηση του αγίου Μεθοδίου οι συνθήκες στη Μοραβία (Moravska) άλλαξαν λόγω της πίεσης και των διώξεων από τους λατινο-γερμανούς κληρικούς. Αναφέρεται ότι μετά από αυτά τα γεγονότα, οι μαθητές των Αγίων Αδελφών διαφωτιστών διαχωρίστηκαν και ορισμένοι από αυτούς κατευθύνθηκαν προς την Αδριατική θάλασσα.  Αυτοί οι μαθητές ήταν εκείνοι οι οποίοι έστησαν τα νέα θεμέλια της σλαβικής γραμματείας για την περαιτέρω και μακρά ανάπτυξή της. Στα τέλη του ένατου αιώνα δημιουργήθηκαν δύο κέντρα σλαβικής γραμματείας: η σχολή της Οχρίδας και η σχολή της Πρεσλάβσκας, όπου αναπτύχθηκε εκτενέστερη εργασία με αποτέλεσμα τη δημιουργία της αυθεντικής σλαβικής λογοτεχνίας. Από αυτά τα κέντρα η σλαβική γραμματεία διαδόθηκε και εξαπλώθηκε περαιτέρω, ιδιαίτερα στις σλαβικές παράκτιες περιοχές της Αδριατικής[8].

Ο πάπας Ιωάννης ο 10ος (Ivan X) σε μια επιστολή του κατά το 925 μ.Χ. επέκρινε τους ιερείς και τους άρχοντες των Σλάβων για τη χρήση της σλαβικής λειτουργικής γλώσσας[9]. Το ίδιο έτος στο Split συγκλήθηκε Εκκλησιαστική Σύνοδος στην οποία λήφθηκαν αποφάσεις που απαγόρευαν τη χειροτονία Σλάβων επισκόπων, λόγω της χρήσης της σλαβικής λειτουργικής γλώσσας[10]. Από τα παραπάνω στοιχεία συνάγεται το συμπέρασμα πόσο ισχυρή και ευρεία ήταν η επιρροή των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου και των μαθητών του στην παράκτιες περιοχές της Αδριατικής οι οποίες τότε ήταν υπό την αρμοδιότητα της Εκκλησίας της Ρώμης.

Το κυριλλικό αλφάβητο γρήγορα εξαπλώθηκε και αντικατέστησε το γλαγολιτικό (Glagolitik) αλφάβητο[11]. Οι Σλάβοι, χάρη στην ιεραποστολή των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, εύκολα δέχθηκαν την καινούρια γραφή από την οποία ανέβλυσαν οι εθνικές σλαβικές λογοτεχνίες, βασισμένες βέβαια σε θεμελιώδεις αρχές της Ορθοδοξίας. Από τον ενδέκατο αιώνα η παλαιοσλαβονική λογοτεχνική γλώσσα βίωσε αξιοσημείωτες αλλαγές σε αρκετούς σλαβικούς λαούς. Επίσης με την προσαρμογή της παλαιοσλαβονικής γλώσσας στην καθομιλουμένη δημιουργήθηκαν διαφορετικές σλαβικές συντάξεις. Η αρχή της σερβικής σύνταξης έγινε στην παλαιά Dioklea (μεταγενέστερη Zeta, σημερινό Μαυροβούνιο) η οποία τότε ήταν ένα ισχυρό πολιτικό κέντρο. Από εκεί αργότερα εξαπλώθηκε στο Hum και τη Raska.

Το πρώτο έργο της δημιουργήθηκε στη δεύτερη δεκαετία του ενδέκατου αιώνα[12].  Είναι το έργο του άγνωστου συγγραφέα από τη Ζeta που ιστόρισε τον βίο του αγίου Βλαδιμήρου του πρίγκιπα. Στο δεύτερο μισό του δωδέκατου αιώνα, πάλι ανώνυμος συγγραφέας από το Bar συντόμευσε αυτόν τον βίο και τον προσάρτησε ως ξεχωριστό κεφάλαιο στο μακροσκελές ιστορικό έργο του με τίτλο «Χρονικό του ιερέα της Duklja» ή «Γενεαλογία του Bar» ή «Το Βασίλειο των Σλάβων». Δυστυχώς, ούτε και αυτό το χειρόγραφο διατηρήθηκε σε γνήσια σλαβική γλώσσα, αλλά είναι γνωστό μόνο από τη λατινική μετάφραση[13].

Το πιο σημαντικό κυριλλικό μνημείο της νοτιοσλαβικής, δηλαδή σερβοσλαβονικής γραμματείας του δωδέκατου αιώνα είναι το «Ευαγγέλιο του Μίροσλαβ» (Miroslavljevo jevandelje). Στο ευαγγέλιο αυτό υπάρχουν ταυτόχρονα δύο ορθογραφίες: η πρώτη είναι της Ζeta και του Hum, ενώ η δεύτερη είναι της Raska. Αντιγράφθηκε κατά παραγγελία του πρίγκιπα Μίροσλαβ της Zahumlje, αδελφού του μεγάλου πρίγκιπα Stefan Nemanja, κατά πάσα πιθανότητα στην πόλη Κότορ, περίπου το 1185 μ.Χ., με σκοπό να χρησιμοποιηθεί στην Εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Παύλου στο Bijelo Polje (η πόλη στην Raska).  Ο πρίγκιπας Μίροσλαβ ήταν ιδρυτής και κτήτορας της εν λόγω Εκκλησίας, η οποία αργότερα αποτέλεσε την Επισκοπική έδρα της επαρχίας Hum της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το «Ευαγγέλιο του Μίροσλαβ» στην ουσία είναι η μετάφραση από τα ελληνικά του Ευαγγελιστάριου της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης.

Θα μπορούσε να πει κανείς, σύμφωνα με τα λόγια ενός επιστήμονα, ότι η σλαβική λογοτεχνία άρχισε με το Ευαγγέλιο, δηλαδή εκείνη τη στιγμή που οι Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος έγραψαν τα πρώτα λόγια της Αγίας Γραφής σε σλαβική μετάφραση: «Iskoni bje Slovo» (Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος). Από εκείνη την πολύτιμη έκφραση προέρχονται όλες οι σλαβικές λογοτεχνίες[14].

Χαιρόμαστε που ανήκουμε στη ζωντανή και ανεξάντλητη παράδοση της Ορθοδόξου Πίστεως των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου και κατόπιν του αγίου Σάββα, διότι αυτή η παράδοση μας έχει διδάξει ότι και στις πιο δύσκολες στιγμές στην ιστορία μας, δηλαδή όταν καλούμαστε να επιλέξουμε μεταξύ βασιλείας του κόσμου τούτου και Βασιλείας των Ουρανών, οφείλουμε να διαλέγουμε την Βασιλεία των Ουρανών.


[1] Episkop Atanasije Jeftić, Bog otaca nasih, Sveti Sava u tokovima Kirilo-Metodijevskog predanja,  Manastir Hilandar, Sveta Gora Atonska, 2000, s.147.
[2] ό. π. s.151.
[3] Protojerej dr Radomir V. Popović, Hriscanstvo na tlu istocnog Ilirika pre doseljavanja Slovena, Beograd 2004, s.154.
[4] ό.π. s.154
[5] Protojerej dr Radomir V. Popović, Hriscanstvo na tlu istocnog Ilirika pre doseljavanja Slovena, Beograd 2004, s.281.
[6] Στον έκτω αιώνα στην Ιλλυρία η εκκλησιαστική οργάνωση είχε ως βασικό κορμό την επισκοπική ή αρχιεπισκοπική έδρα όπως ισχύε π.χ. στην Θεσσαλονίκη. Δημιουργήθηκε το 515 η νέα έδρα στην Salona της Δαλματίας και το 535 στο Justianos Prima της Ιλλυρίας.     
[7] Protojerej dr Radomir V. Popović, Hriscanstvo na tlu istocnog Ilirika pre doseljavanja Slovena, Beograd 2004, s.285.
[8] Петар Ђорђић, Историја српске ћирилице, Београд 1971, s. 15
[9] N. Klaić, Historia Salonitana Maior, Beograd 1967, s.95-98.
[10] Dr Rotković Radoslav, Kraljevina Vojisavljevića XI-XII vijeka, Podgorica 1999, s. 254
[11] Σήμερα δεν υπάρχει καμία διαφωνία σχετικά με το αν πρώτα σχηματίστηκε το γλαγολιτικό ή το κυριλλικό αλφάβητο. Προτεραιότητα δίνεται στο γλαγολιτικό. Αμφισβήτηση υπάρχει μόνο σχετικά με το πώς σχηματίστηκε το γλαγολιτικό αλφάβητο – δηλ. ή με πρότυπο την ελληνική καλλιγραφική γραφή, ή με βάση τη γοτθική μορφή τη  λεγόμενη ρούνας ή τέλος προήλθε από μοντέλο γραφής των ανατολικών λαών.              
[12] Sinđel Nikodim (Durakov), “Evangelizacija Slovena” , Sveti Knez Lazar, godina III, Prizren 1995, br. 213 (10, 11)

[13] Το αρχαιότερο γνωστό γραπτό κείμενο είναι το έγγραφο του Kulin Ban με το οποίο αυτός συνάπτει ειρήνη με τους κατοίκους του Dubrovnik. Ενώ το αρχαιότερο αχρονολόγητο έγγραφο είναι σίγουρα το «Ευαγγέλιο του Μίροσλαβ» γραμμένο για τον πρίγκιπα του Χουμ Μίροσλαβ, τον αδελφό του πρίγκιπα Στεφάν Νεμάνια              

[14] Pavle Popović, Ćirilo i Metodije, Godišnjica Nikole Čupića, knjiga 45, Beograd 1936.
Share this post
          
 
   
Δημοσιεύθηκε στην ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΙΔΕΣ και χαρακτηρίσθηκε , . Αποθηκεύστε τον μόνιμο σύνδεσμο.