ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Σέ μία δεκαετία θά συμπληρωθεῖ αἰώνας ἀπό τή Μικρασιατική καταστροφή τοῦ 1922 καί τίς ἀνταλλαγές τῶν πληθυσμῶν τό 1923 μετά τήν ὑπογραφή τῆς συνθήκης τῆς Λωζάννης. Ἡ ἐθνική ὁλοκλήρωσή μας, ἕνα περίπου αἰώνα μετά τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821, σηματοδότησε τό τέλος τῆς αὐτοκρατορικῆς μας οἰκουμένης καί ἔγινε μέ κριτήριο καί γνώμονα τή θρησκευτική ταυτότητα. Νά θεωρήσουμε τυχαῖο τό γεγονός ὅτι τό ἑλληνικό κράτος εἰσῆλθε στήν ἱστορία προσδιορίζοντας καί ταυτίζοντας τούς Ἕλληνες στά συντάγματα ἀπό τό 1821 ἕως τό 1827 μέ ὅσους «πιστεύουσιν εἰς Χριστόν»; Τό 1922-1923, ὅταν ὁλοκληρώθηκε τό κράτος μας ἐθνικά –ἀκολούθησε τό 1946-1948 ἡ ἕνωση τῶν Δωδεκανήσων– μέσα ἀπό τή Μικρασιατική καταστροφή καί τήν ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν, τό κριτήριο καί πάλι τοῦ προσδιορισμοῦ γιά μᾶς στήν Ἑλλάδα εἶναι ἡ πίστη στόν Χριστό, ἡ δέ πίστη στό Ἰσλάμ εἶναι τό κριτήριο συγκρότησης τοῦ τουρκικοῦ ἐθνικοῦ κράτους. Οἱ τουρκόφωνοι Ὀρθόδοξοι Ρωμιοί ἐγκαταστάθηκαν στήν Ἑλλάδα καί οἱ ἑλληνόφωνοι μουσουλμάνοι στήν Τουρκία. H θρησκευτική πίστη καί ἡ ἐξ αὐτῆς διαμορφούμενη ὁμοιογένεια ὑπῆρξε στοιχεῖο βασικό γιά τή διαμόρφωση τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας στά καθ’ ἡμᾶς καί στή γείτονα χώρα. Μέ μιά διαφορά: τό ἑλληνικό κράτος ὁλοκληρώθηκε σέ ἕναν αἰώνα, ἐνῷ τό τουρκικό σέ δέκα πέντε χρόνια, μέ ἀφετηρία τήν ἐπανάσταση τῶν Νεότουρκων τό 1908. Βέβαια ἀπό τήν ἀρχή δέν εἶχαν ἀποσαφηνίσει οἱ Νεότουρκοι τίς προθέσεις τους γιά τό μέλλον τῶν χριστιανῶν. Οἱ πολιτικο-στρατιωτικές ἐξελίξεις ἐπέδρασαν καθοριστικά. Ἡ πολύμορφη καί πολύπαθη συνύπαρξή μας λύθηκε μέ τήν ἰδεολογία καί πρακτική τῆς ἐποχῆς. Μέ ἐθνοκτονίες καί ἐθνοκαθάρσεις, ἀπό τίς ὁποῖες τελικά παραβιάζοντας τή συνθήκη τῆς Λωζάννης δέν γλύτωσαν οὔτε ἡ Κωνσταντινούπολη μέ τήν Ἴμβρο καί τήν Τένεδο.
Στά ἐπετειακά συναπαντήματα τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς συνηθίζω νά γράφω ἤδη ἀπό τό 1972 ὡς χρέος στήν πολιτιστική δυναμική τῶν Μικρασιατῶν καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Δέν εἶχα ὅμως πρόθεση νά ἐκδώσω τό βιβλίο «Μικρά Ἀσία. Προσφυγικά ἀτελεύτητα», ἄν καί μέ χαρά δέχθηκα τήν πρόσκληση Μικρασιατικῶν Συλλόγων πού προσῆλθαν στό Ἀρκαλοχῶρι, γιά νά ἑορτάσουν μέ μουσικοχορευτικές ἐκδηλώσεις τά ἐνενηντάχρονα τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς καί νά τούς ὁμιλήσω γιά τό μεγάλο καί τραγικό γεγονός. Μέ τήν ἐκδήλωση αὐτή προστέθηκε ἕνα ἀκόμα μελέτημα: «Μικρασιατική καταστροφή: Τό τέλος τῆς αὐτοκρατορικῆς Οἰκουμένης τοῦ Ἑλληνισμοῦ». Χρειάστηκε ἀναπάντεχα νά γράψω καί δεύτερο κείμενο: «Συνείδηση καί ταυτότητα στούς πρόσφυγες τῆς Ἑλλάδας τό 1922». Ἀκολούθησε στή συνέχεια ἡ συγκομιδή τῆς διάσπαρτης σοδειᾶς τῶν μικρασιατικῶν μου κειμένων.
Τά κεφάλαια στό «Μικρά Ἀσία. Προσφυγικά ἀτελεύτητα» γράφτηκαν κατά τήν τελευταία εἰκοσαετία. Ἀπέφυγα καίριες παρεμβάσεις στά κείμενα, γι’ αὐτό καί ὁ ἀναγνώστης θά συναντήσει κάποιες ἐπαναλήψεις. Προτίμησα ὅμως νά ξεδιπλώνεται ὁ κατά καιρούς γιά τή Μικρασιατική καταστροφή προβληματισμός μου. Ἀπό τά μελετήματα τό πρῶτο δημοσιεύτηκε τό 1992 καί ἀκολούθησε τό ἑπόμενο τό 1999. Τό ἕκτο μέ τίτλο «Ἐνθυμήσεις, έθνοκτονίες καί ὁ Πατριάρχης Διονύσιος Ε΄» ὑπῆρχε ἡ σκέψη νά συμπεριληφθεῖ στό βιβλίο «Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί ὕστερη Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία. Ἀπό τό Γένος καί τήν Ἐθναρχία στό Ἔθνος» πού ἡ ἔκδοσή του μέ πολλές καθυστερήσεις προσδοκῶ, πρῶτα ὁ Θεός, νά ὁλοκληρωθεῖ τόν νέο χρόνο. Τό ἔργο ὅμως εἶναι ἐπιστημονικό καί οἱ «Ἐνθυμήσεις» γιά τόν προσωπικό τους χαρακτήρα δημοσιεύτηκαν τελικά στά «Προσφυγικά ἀτελεύτητα».
Μέ τή Μικρασιατική καταστροφή δέν τελείωσαν οὔτε ὁλοκληρώθηκαν οἱ διωγμοί. Ὁ αἰώνας μας, ὅπως καί ὁ προηγούμενος, ἐξακολουθεῖ νά μαστίζεται καί νά δοκιμάζεται ἀπό προσφυγικά ἀτελεύτητα. Κάθε λεπτό ὀκτώ ἄτομα παγκοσμίως ἐξαιτίας πολέμων ἤ διώξεων ἐξαναγκάζονται νά ἐγκαταλείψουν χωρίς τή θέλησή τους τά σπίτια τους.
Στή Δυτική Ἀφρική μισό ἑκατομμύριο πρόσφυγες ἀπό τό Μάλι ἐγκατέλειψαν τά σπίτια τους σέ λίγους μῆνες καί φιλοξενοῦνται στίς ὅμορες πιό φτωχές χῶρες τοῦ κόσμου. Συνολικά ὑπάρχουν, ὅπως διαβάζουμε σέ ἀνάλογες ἰστοσελίδες, πάνω ἀπό 43.000.000 ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἐκδιωχθεῖ μέ τή βία, εἴτε μέσα στίς ἴδιες τους τίς χῶρες εἴτε ἐκτός συνόρων. Τά προσφυγικά ἀτελεύτητα μετά τό τέλος τοῦ Β΄ Παγκοσμίου πολέμου δημιούργησαν τήν ἀνάγκη ἡ Γενική Συνέλευση τοῦ ΟΗΕ νά ἱδρύσει γιά τούς πρόσφυγες στίς 14 Δεκεμβρίου 1950 τό γραφεῖο τῆς Ὕπατης Ἁρμοστείας τοῦ ΟΗΕ, ἀρχικά γιά τρία χρόνια, προκειμένου νά βοηθήσει τούς Εὐρωπαίους πού εἶχαν ἐκτοπιστεῖ ἐξαιτίας τοῦ πολέμου. Χρησιμοποιώντας τή Σύμβαση τοῦ 1951 ὡς βασικό της ἐργαλεῖο ἡ Ὕπατη Ἁρμοστεία τοῦ ΟΗΕ γιά τούς πρόσφυγες φροντίζει γιά τήν προστασία 36.400.000 ξεριζωμένων ἀνθρώπων στόν κόσμο. Προασπίζει τά βασικά ἀνθρώπινα δικαιώματα τῶν προσφύγων καί μεριμνᾶ ἔτσι, ὥστε νά μήν ἐπαναπροωθηθοῦν χωρίς τή συγκατάθεσή τους σέ μία χώρα, ὅπου θά ὑποστοῦν διώξεις.
Στίς 20 Ἰουνίου ἑορτάζεται κάθε χρόνο ἡ Παγκόσμια Ἡμέρα τῶν Προσφύγων. Τήν ἡμέρα αὐτή τό 2012 ἡ Ὕπατη Ἁρμοστεία τοῦ ΟΗΕ γιά τούς πρόσφυγες ἀνακοίνωσε ἐπισήμως ὅτι τέσσερις στούς πέντε πρόσφυγες βρίσκονται σέ ἀναπτυσσόμενες χῶρες, 500.000 πρόσφυγες ἀπό τή Σομαλία βρίσκονται σέ καταυλισμούς στήν Κένυα ἤ τό Πακιστάν, στό Ἰράν φιλοξενοῦν πάνω ἀπό 2.500.000 πρόσφυγες, ἐνῷ στή Συρία ἐξαιτίας τοῦ πολέμου ἔχουμε περί τούς 700.000 πρόσφυγες. Ἤδη ἀπό τό 1956 ἡ Ὕπατη Ἁρμοστεία ἀντιμετώπισε τήν πρώτη της μεγάλη κρίση μέ τά προσφυγικά ρεύματα πού ἀκολούθησαν τή συντριβή τῆς Οὐγγρικῆς Ἐπανάστασης ἀπό τίς σοβιετικές δυνάμεις. Κατά τή δεκαετία τοῦ ’60 ἡ ἀποαποικιοποίηση τῆς Ἀφρικῆς προκάλεσε ἐπίσης τήν πρώτη ἀπό τίς πολλές προσφυγικές κρίσεις στήν ἤπειρο τῶν μαύρων, πού χρειάστηκε τήν παρέμβαση τῆς Ὕπατης Ἁρμοστείας. Μέσα στίς ἑπόμενες δύο δεκαετίες βοήθησε ἐκτοπισθέντες στήν Ἀσία καί τή Λατινική Ἀμερική. Μέχρι τά τέλη τοῦ αἰώνα πού πέρασε, προέκυψαν νέα προσφυγικά προβλήματα στήν Ἀφρική καί καινούρια κύματα προσφύγων στήν Εὐρώπη ἐξαιτίας τῶν πολέμων στά Βαλκάνια.
Στίς ἀρχές τοῦ 21ου αἰώνα ἡ Ὕπατη Ἁρμοστεία ἦρθε ἀρωγός σέ μεγάλες προσφυγικές κρίσεις στήν Ἀφρική, ὅπως στή Λαϊκή Δημοκρατία τοῦ Κονγκό καί τή Σομαλία, καθώς καί στήν Ἀσία, ἀλλά καί στό προσφυγικό πρόβλημα τοῦ Ἀφγανιστάν. Χωρίς μεγάλη προβολή ἡ Ὕπατη Ἁρμοστεία διεύρυνε τόν ρόλο της βοηθώντας καί ἀνιθαγενεῖς, μιά ὁμάδα πού περνάει συχνά ἀπαρατήρητη καί πού ἀπαριθμεῖ ἑκατομμύρια ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι κινδυνεύουν νά στερηθοῦν βασικά δικαιώματα, ἐπειδή δέν ἔχουν ὑπηκοότητα.
Τό 2011 ἡ Ὕπατη Ἁρμοστεία γιορτάζει τά 50 χρόνια ἀπό τή Σύμβαση τοῦ 1961 γιά τήν ἐξάλειψη τῆς ἀνιθαγένειας. Τό 1954 τιμήθηκε μέ τό Νόμπελ Εἰρήνης γιά τό σημαντικό ἔργο της στούς πρόσφυγες τῆς Εὐρώπης καί τό 1981 λαμβάνει καί πάλι τό Νόμπελ Εἰρήνης γιά τή βοήθεια πού προσφέρει στούς πρόσφυγες ὅλου τοῦ κόσμου, ἐνῷ γίνεται ἰδιαίτερη ἀναφορά στά πολιτικά κωλύματα πού ἀντιμετωπίζει ὁ ὀργανισμός. Ἀπό τά 34 μόλις μέλη πού ἀπασχολοῦσε ἡ Ὕπατη Ἁρμοστεία, ὅταν ἱδρύθηκε, τώρα ἀπασχολεῖ 6.650 μέλη προσωπικοῦ, ἐκ τῶν ὁποίων τά 740 βρίσκονται στά κεντρικά γραφεῖα της στή Γενεύη.
Οἱ πρόσφυγες καί οἱ διωγμοί εἶναι συνεπῶς ἕνα εὐρύτερο τραγικό γεγονός καί ὁ μικρασιατικός διωγμός τό ὑποσύνολο ἑνός δυσεπίλυτου προβλήματος πού τό ἀντιμετώπισε ὁ ἴδιος ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός. Λίγο μετά τή Γέννηση τοῦ Θείου Βρέφους ἄγγελος Κυρίου παρουσιάστηκε στό ὄνειρο τοῦ Ἰωσήφ καί τοῦ εἶπε: «Ἐγερθείς παράλαβε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ καί φεῦγε εἰς Αἴγυπτον, καί ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἄν εἴπω σοι· μέλλει γάρ Ἡρώδης ζητεῖν τό παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό» «Σήκω ἀμέσως, πάρε τό παιδί καί τή μητέρα του καί φύγε στήν Αἴγυπτο καί μεῖνε ἐκεῖ, ὡσότου σοῦ πῶ. Γιατί ὁ Ἡρώδης ὅπου νά ‘ναι θά ψάξει νά βρεῖ τό παιδί, γιά νά τό σκοτώσει» (Ματθ. 2,13). Ὁ Ἰωσήφ πάλι μέ θεϊκή πληροφορία πού ἔλαβε στό ὄνειρό του πῆρε τόν Χριστό καί τήν Παναγία, ἐπέστρεψαν καί ἐγκαταστάθηκαν στή Ναζαρέτ: «Ἐγερθείς παράλαβε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ καί πορεύου εἰς γῆν Ἰσραήλ· τεθνήκασι γάρ οἱ ζητοῦντες τήν ψυχήν τοῦ παιδίου» «Σήκω πάρε τό παιδί καί τή μητέρα του καί πήγαινε στή χώρα τοῦ Ἰσραήλ, γιατί πέθαναν ὅσοι ἤθελαν νά θανατώσουν τό παιδί» (Ματθ. 2,20).
Ὁ διωγμός καί ἡ προσφυγιά ἀπασχόλησαν ἰδιαίτερα τόν Κύριό μας. Ὁ Χριστός στό εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα τῆς κρίσεως δέν φανερώνει μόνο μεγάλη εὐαισθησία, μέριμνα, ἀγάπη καί φροντίδα πρός τόν πρόσφυγα, τόν ξένο, τόν πεινασμένο, τόν διψασμένο, τόν γυμνό, ἀλλά σαφέστατα καί ξεκάθαρα αἰτιολογεῖ ποιοί εἶναι οἱ εὐλογημένοι ἀπό τόν Πατέρα, πού θά κληθοῦν, γιά νά κληρονομήσουν τήν οὐράνια βασιλεία: «Ἐπείνασα γάρ, καί ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψασα, καί ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καί συνηγάγετέ με, γυμνός καί περιεβάλετέ με» «Γιατί πείνασα καί μοῦ δώσατε νά φάω, δίψασα καί μοῦ δώσατε νά πιῶ, ἤμουν ξένος καί μέ περιμαζέψατε, γυμνός καί μέ ντύσατε» (Ματθ. 25, 35). Καί ὅταν ρώτησαν τόν Χριστό πότε τόν εἶδαν πεινασμένο, διψασμένο, ξένο καί γυμνό, ὁ Κύριος ἀπάντησε: «Ἐφ’ ὅσον ἐποιήσατε ἑνί τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοί ἐποιήσατε» «Σᾶς βεβαιώνω πώς ἀφοῦ τά κάνατε αὐτά γιά ἕναν ἀπό τούς ἄσημους ἀδελφούς μου, τά κάνατε γιά μένα» (Ματθ. 25, 40).
Στήν πορεία του ὁ χριστιανικός κόσμος γνώρισε πολλούς καί μεγάλους διωγμούς, μεταξύ τῶν ὁποίων εἶναι καί ὁ μικρασιατικός διωγμός. Ἡ Ἑλληνική Πολιτεία ἀντιμετώπισε καί ἐπέλυσε τόν διωγμό τοῦ 1922 κατά τρόπο ὑποδειγματικό, μέ μέριμνα, ἀγάπη καί ἀγωνία γιά τούς πρόσφυγες. Ἡ προσφυγιά εἶναι ὅμως ἀτελεύτητη. Ἐξακολουθεῖ νά ὑπάρχει, ὅπως εἴδαμε, καί στίς ἡμέρες μας, προκαλούμενη θεωρητικά βέβαια ἀπό διαφορετικές αἰτίες καί ἀφορμές, πάντοτε ὅμως ἀπό τά ἴδια ἀνθρώπινα πάθη, παρόλο πού γνωρίζουμε ἤ βιώνουμε ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Ὁ μετανάστης καί ὁ πρόσφυγας εἶναι οἱ ἐμπερίστατοι συνάνθρωποί μας. Συνεπῶς τό χρέος, ἡ εὐθύνη τοῦ χριστιανοῦ ἔγκειται νά προσεγγίζει, νά πλησιάζει καί νά διακονεῖ τούς συνανθρώπους μας μέ πρότυπο τόν Χριστό μας, «τόν ἐκ βρέφους ὡς ξένον ξενωθέντα ἐν κόσμῳ» «πού ἀπό βρέφος σάν ξένος φιλοξενήθηκε στόν κόσμο». Τόν Χριστό μας, «ὅστις οἶδε ξενίζειν τούς πτωχούς καί τούς ξένους» «ὁ ὁποῖος γνωρίζει νά φιλοξενεῖ πτωχούς καί ξένους». Στό «Μικρά Ἀσία» συνεπῶς προστίθεται ὡς ὑπότιτλος «Προσφυγικά ἀτελεύτητα», καθώς προσεγγίζουμε μόνο τόν μεγάλο διωγμό τοῦ 1922 μέ τή Μικρασιατική καταστροφή καί τήν ἄλλη προσφυγιά πού ἀκολούθησε τό 1923 μέ τήν ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν. Τό προσφυγικό στοιχεῖο φίλεργο, φιλόθεο, δημιουργικό, ἐργατικό, δραστήριο, δυναμικό καί φιλόκαλο, μπόλιασε μέ τόν ἐρχομό του τήν Ἑλλάδα τῶν Βαλκανίων καί βοήθησε καθοριστικά στήν προκοπή καί τήν πρόοδό της. Στήν ἐπέτειο τοῦ πρώτου αἰώνα ἀπό τή Μικρασιατική καταστροφή, τό 2022, θά ἔχουμε, πρῶτα ὁ Θεός, περισσότερο εὐδιάκριτα τά ἀποτελέσματα αὐτῆς τῆς κοσμοχαλασιᾶς τῶν Βαλκανίων καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἀλλά καί θά μποροῦμε ἀσφαλέστερα νά κρίνουμε τά γενόμενα. Ἡ ἐκτίμηση ἔχει ἤδη ἀρχίσει καί τόν προβληματισμό συμπληρώνει ἡ εἰκόνα τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, μέ τή χαλάρωση τῶν συνόρων, τό δημογραφικό πρόβλημα ἐξαιτίας τῆς ὑπογεννητικότητας καί τά νέα δεδομένα μέ τήν ἐγκατάσταση μεταναστῶν, πού μεγάλο μέρος τους ἀνήκει στή δεύτερη πλέον γενιά. Διαμορφώνεται παράλληλα στόν εὐρωπαϊκό καί στό γειτονικό μας βαλκανικό χῶρο μιά νέα ἐπιστημονική γενιά, ἱστορικῶν καί ἄλλων, πού μελετᾶ καί προβληματίζεται γιά τά τοῦ προηγούμενου αἰώνα. Τό πέρασμα, ἡ ἀπόσταση τοῦ χρόνου, ἡ συναισθηματική ἀποφόρτιση καί ἡ συνεκτίμηση ἀπροσδόκητων δεδομένων (ἐμφύλιοι πόλεμοι τοῦ παρελθόντος, κοινοβουλευτικές δυσκολίες), ἡ μετάβαση ἀπό τό νεωτερικό στό μετανεωτερικό, ἐκφράζονται ἤδη ἔκδηλα στίς μελέτες πού προσεγγίζουν καί τό 1922, ξαναγράφοντας ἔτσι τήν ἱστορία.
Ἀπό τίς γραμμές αὐτές θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω τόν φιλόλογο καί διδάκτορά μας κ. Ἀθανάσιο Σωτ. Τζιερτζῆ, διότι φιλοτίμως διακόνησε γιά τήν ἐπιμέλεια ἔκδοσης ἑνός ἀκόμα βιβλίου μου.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος …………………………………………. 11
1. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΠΕΡΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ…………………………. 19
α) Ὁ Ἑλληνισμός στόν προχριστιανικό κόσμο…………………………………. 19
β) Αὐτοκρατορία Κωνσταντινούπολης …….. 22
γ) Ἡ πρώτη ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης τό 1204 ……………………… 25
δ) Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ……………….. 28
ε) Νεοελληνικός διαφωτισμός ………………. 31
στ) Αὐτοκρατορική οἰκουμένη τοῦ Ἑλληνισμοῦ ………………………………….. 34
ζ) Βενιζελισμός, ἀντιβενιζελισμός καί Μικρασιατική καταστροφή………….. 36
2. ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΒΔΟΜΗΝΤΑ ΕΠΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ………………………………….. 43
α) Ἐξωελλαδικός Ἑλληνισμός καί ἐθνικές
ἐπιλογές στόν Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο ….. 44
β) Περί τήν Μεγάλη Ἰδέα …………………… 51
γ) Διλήμματα …………………………………. 56
δ) Ἑλλάδα, Τουρκία: ἐθνικά κράτη………… 59
ε) Πατριαρχεῖο καί Μικρά Ἀσία. Ἐθνική ὁλοκλήρωση ……………………. 62
3. ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ. ΤO ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ………………. 71
α) Τό τέλος τῆς αὐτοκρατορίας…………….. 71
β) Ὁ Ἑλληνισμός ἐν μέσῳ δύο ἠπείρων, Εὐρώπης καί Ἀσίας………………….. 74
γ) Ἡ Μικρά Ἀσία στήν Αὐτοκρατορία τῆς Κωνσταντινούπολης …………….. 78
δ) Ἡ καταστροφή, οἱ ἀνταλλαγές τῶν πληθυσμῶν καί οἱ συνέπειές τους………. 84
4. ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟ 1922…… 89
α) Θρησκευτική ταυτότητα – συνείδηση …… 89
β) Ἐθνική συνείδηση – πατρίδα ……………. 94
γ) Τουρκόφωνοι ……………………………… 96
δ) Πόντιοι …………………………………….. 98
5. Η ΕΚΔΗΜΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΘΝΑΡΧΙΑΣ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ΚΑΙ Η ΙΣΧΥΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΚΛΟΓΗ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ …………… 103
α) Ὁ Μητροπολίτης Βασίλειος καί ἡ Σμύρνη……………………………………. 103
β) Ἡ ἐκλογή τοῦ Σμύρνης Χρυσοστόμου….. 111
6. ΤΑ ΑΛΑΤΣΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΤΟΥΣ ……………………………………. 121
α) Ἡ ἐκκλησιαστική περιφέρεια καί συμβολή τῶν Ἁλατσάτων…………………….. 121
β) Ἀρχιερεῖς Ἁλατσάτων στήν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ………………………… 137
ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΠΡΟΞΕΝΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ…….. 157
7. ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ, ΕΘΝΟΚΤΟΝΙΕΣ ΚΑΙ Ο
ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ε΄……………… 163
α) Οἱ Ἐνθυμήσεις ……………………………. 163
β) Γενοκτονίες καί Ἐθνοκτονίες ……………. 172
γ) Ὁ Πατριάρχης Διονύσιος…………………. 175
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ …………………………………….. 183
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …………………………………. 199
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ………………………. 217
CONTENTS ……………………………………… 245
ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ………………………. 247
