Του καθηγητή Πέτρου Βασιλειάδη
εκ μέρους της επιστημονικής επιτροπής
«Οἱ Προκαθήμενοι καί οἱ Ἀντιπρόσωποι τῶν Ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν…ἐπαναβεβαιοῦμεν…τήν ἐπιθυμίαν ἡμῶν ὅπως, παρά τάς οἱασδήποτε δυσκολίας, συνεχίσωμεν τούς θεολογικούς διαλόγους μετά τῶν λοιπῶν Χριστιανῶν, ὡς καί τούς διαθρησκειακούς διαλόγους, ἰδιαιτέρως μετά τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καί τοῦ Ἰσλάμ, δοθέντος ὅτι ὁ διάλογος ἀποτελεῖ τόν μόνον τρόπον ἐπιλύσεως τῶν μεταξύ τῶν ἀνθρώπων διαφορῶν, ἰδιαιτέρως εἰς μίαν ἐποχήν, ὡς ἡ σημερινή, κατά τήν ὁποίαν αἱ παντοῖαι διαιρέσεις, περιλαμβανομένων καί ἐκείνων ἐν ὀνόματι τῆς θρησκείας, ἀπειλοῦν τήν εἰρήνην καί ἑνότητα τῶν ἀνθρώπων».
(Μήνυμα των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών, 12/10/2008 § 13γ).
Ο διαθρησκειακός διάλογος εμφανίζεται στις μέρες μας ως αδήριτη αναγκαιότητα τόσο σε αυστηρά επιστημονικό, όσο και σε πολιτικό, κοινωνικό, θεολογικό, αλλά σχετικά πρόσφατα και σε ιεραποστολικό επίπεδο. Αν όμως η αναγκαιότητα αυτή – ιδιαίτερα μετά την 11η του Σεπτέμβρη του 2001 και τον αλήστου μνήμης αψυχολόγητο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας – παρουσιάζεται σε πολιτικό και κοινωνικό κυρίως επίπεδο ως αυτονόητη, δεν συμβαίνει το ίδιο και με την αποδοχή του σε θεολογικό, αυστηρά επιστημονικό, και κυρίως ιεραποστολικό επίπεδο. Ιδιαίτερα στον χώρο της χριστιανικής ιεραποστολής, αλλά και τον θεολογικό διάλογο σε διαχριστιανικό επίπεδο, συνάντησε από την πρώτη κιόλας στιγμή τεράστιες αντιδράσεις.
Η πρώτη αντίδραση – καθαρά θεολογική – προέρχεται από την διαίσθηση ότι ο διαθρησκειακός διάλογος αποτελεί μια σιωπηρή αποδοχή, ότι «όλες οι θρησκείες είναι οι ίδιες», και ότι «δεν πειράζει εάν κάποιος είναι χριστιανικός, εβραίος, μουσουλμάνος, ινδουιστής, ή βουδιστής». Πολλοί, μάλιστα, υποστηρίζουν ότι η ενασχόληση με τον διαθρησκειακό διάλογο υπονομεύει την καθολικότητα και την αλήθεια της Εκκλησίας, υποθέτοντας ότι δεν γίνεται καμία διάκριση μεταξύ των θρησκειών. ότι αναιρείται η πίστη της Εκκλησίας, ότι ο Χριστός είναι «ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή» (Ιω 14:6). ότι σχετικοποιείται η ομολογία των αποστόλων, ότι «οὐκ ἔστιν ἐν ἄλλῳ οὐδενὶ ἡ σωτηρία· οὐδὲ γὰρ ὄνομά ἐστιν ἕτερον ὑπὸ τὸν οὐρανὸν τὸ δεδομένον ἐν ἀνθρώποις ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς» (Πραξ 4:12). Στην πρώτη ενότητα της ημερίδας αυτήν ακριβώς την προβληματική, την δυνατότητα δηλαδή «μιας θεολογίας των θρησκειών», σε συνάρτηση με την παγκοσμιότητα της σωτηρίας, θα επιχειρήσει να καλύψει, με την κύρια εισήγηση του καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού, π. Εμμανουήλ Κλάψη. Θα ακολουθήσει η παρουσίαση του διαθρησκειακού διαλόγου στην Ορθόδοξη Εκκλησία, από τον καθηγητή του τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ, κ. Γεωργίου Μαρτζέλου.
Η δεύτερη ένσταση σε καθαρά επιστημονικό επίπεδο έχει να κάνει με τον χαρακτήρα των θεολογικών σπουδών και το μέλλον της θεολογικής επιστήμης σε ακαδημαϊκό επίπεδο, και συνδέεται με την παλαιότερη τάση μετατροπής σε διεθνές επίπεδο των παραδοσιακών Θεολογικών Σχολών (Theological Schools, Schools of Divinity κλπ) σε Σχολές Θρησκευτικών Σπουδών (Religious Studies κλπ). Ένας διάλογος μεταξύ των μονοθεϊστικών θρησκειών, και κυρίως με βάση το κλασικό και απηρχαιωμένο μοντέλο χριστιανικής ιεραποστολής, αναγκαστικά οδηγεί σε συγκρότηση ενός αντι-νεωτερικού μετώπου, όπως άλλωστε διακηρύχτηκε στην επίσημη δήλωση: «to unite all religions against irreligion», κατά το αφελές πείραμα του Σικάγου (τον προπερασμένο αιώνα, το 1893) με απώτερο στόχο την συνένωση των θρησκειών, με την μορφή δηλαδή μιας παγκόσμιας θρησκείας (World’s Parliament of Religions=Παγκόσμιο Κοινοβούλιο των Θρησκειών), και την δημιουργία από τις συντηρητικές δυνάμεις της τότε αμερικανικής «αφύπνισης» μετώπου ενάντια στη νεωτερικότητα και την εκκοσμίκευση. Η δεύτερη ενότητα της ημερίδας θα προσπαθήσει να δώσει απαντήσεις σ’ αυτά και παρόμοια ερωτήματα από την σκοπιά της σύγχρονης θρησκειολογικής επιστήμης, με τον καθηγητή της Θρησκειολογίας του τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ, κ. Παναγιώτη Παχή, να αναλύει την θρησκειολογική θεώρηση του διαθρησκειακού διαλόγου, και την επίκουρη καθηγήτρια του ίδιου τμήματος, κ. Αγγελική Ζιάκα, να παρουσιάζει την συμβολή σ’ αυτόν της ελληνικής θρησκειολογικής έρευνας.
Η τρίτη εκδοχή του διαθρησκειακού διαλόγου είναι εκείνη που άπτεται των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων. «Οἱ Ὀρθόδοξοι χριστιανοί συμμερίζονται μετά τῶν ἄλλων, θρησκευομένων ἤ μή ἀνθρώπων τοῦ πλανήτου, τήν εὐθύνην διὰ τὴν σύγχρονον κρίσιν, διότι ἠνέχθησαν ἤ συνεβιβάσθησαν ἀκρίτως καί πρός ἀκραίας ἐπιλογάς τοῦ ἀνθρώπου χωρίς τήν ἀξιόπιστον ἀντιπαράθεσιν πρός αὐτάς τοῦ λόγου τῆς πίστεως» (§ 6 του μηνύματος των προκαθημένων το 2008). Με τα ζητήματα αυτά θα ασχοληθεί η τρίτη ενότητα της ημερίδας, επεκτεινόμενη και στις εκτός της συντεταγμένης Ορθοδοξίας (και της θεολογίας της) διαθρησκειακές πρωτοβουλίες, που θα παρουσιάσει ο σύμβουλος της Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης της Ορθοδοξίας και Δρ. του τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ, , κ. Κ. Μυγδάλης. «Τό χάσμα μεταξύ πλουσίων καί πτωχῶν διευρύνεται δραματικῶς ἐξ αἰτίας τῆς οἰκονομικῆς κρίσεως, ἡ ὁποία εἶναι συνήθως ἀποτέλεσμα μανιακῆς κερδοσκοπίας ἐκ μέρους οἰκονομικῶν παραγόντων καί στρεβλῆς οἰκονομικῆς δραστηριότητος, ἡ ὁποία, στερουμένη ἀνθρωπολογικῆς διαστάσεως καί εὐαισθησίας, δέν ἐξυπηρετεῖ, τελικῶς, τάς πραγματικάς ἀνάγκας τῆς ἀνθρωπότητος», συνεχίζει στην § 8 το μήνυμα των προκαθημένων. Στις οικονομικές αυτές παραμέτρους του διαθρησκειακού διαλόγου και στην αναγκαιότητά του για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας αγάπης και αλληλεγγύης θα αναφερθεί ο επίκ. Καθηγητής του τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ, κ. Στέλιος Τσομπανίδης, για να ολοκληρώσει την ενότητα αυτή ο καθηγητής του ιδίου τμήματος, κ. Ιωάννης Πέτρου με μια σφαιρική κοινωνιολογική θεώρηση του θέματος.
Η τέταρτη επιφύλαξη προς τον διαθρησκειακό διάλογο είναι καθαρά ιεραποστολικής χροιάς. Προέρχεται από εκείνους που φοβούνται ότι η έμφαση στον διαθρησκειακό διάλογο θα θέσει τελικά στο περιθώριο τον διαχριστιανικό διάλογο. Διαισθάνονται ότι η μεταφορά του κέντρου βάρους του θεολογικού διαλόγου στην ευρύτερη θρησκευτική σφαίρα θα νέκρωνε την αναζήτηση και τελικά θα ματαίωνε την επίτευξη της ορατής ενότητας της Εκκλησίας. Παρόμοια ανησυχία εκφράζεται ατεκμηρίωτα από εκείνους που βλέπουν ότι ένας τέτοιος διάλογος οδηγεί στο συγκρητισμό. Αυτή ακριβώς η επιχειρηματολογία εκφράστηκε επίσημα από τον παραδοσιακό προτεσταντικό χώρο, και συνεχίζει να εκφράζεται μέχρι και σήμερα από τις ακραίες παραφυάδες του. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί, ότι ο διαθρησκειακός διάλογος ως τμήμα της σύγχρονης χριστιανικής μαρτυρίας δεν είναι απλά ένας ακαδημαϊκός διάλογος (inter-religious dialogue), ούτε σχετίζεται με την συγκριτική θρησκειολογία, αλλά διάλογος και επικοινωνία με τους πιστούς των άλλων ζωντανών θρησκευμάτων (inter-faith dialogue). Η τελευταία ενότητα θα αναφερθεί στην Ορθόδοξη συμβολή στην υιοθέτηση του διαθρησκειακού διαλόγου στην παγκόσμια ιεραποστολή τις τελευταίες δεκαετίες, από τον Δρ. του τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ., κ. Νικόλαο Δημητριάδη, και τον καθ. του ίδιου τμήματος, ο οποίος θα επιχειρήσει να παρουσιάσει το θεολογικό υπόβαθρο του διαθρησκειακού διαλόγου από την σκοπιά της Ορθόδοξης χριστιανικής μαρτυρίας, σε συνάρτηση και με την ευθύνη της Ορθοδοξίας για το περιβάλλον.
Η ημερίδα αποτελεί την απαρχή ενός δεκαπενθήμερου σεμιναρίου μεταπτυχιακού επιπέδου, το οποίο έχουν προγραμματίσει από κοινού η Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού και το τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ, με στόχο την Ορθόδοξη θεολογική πρόταση στο πρόβλημα της ύπαρξης και υπεύθυνης αντιμετώπισης των σύγχρονων ζωντανών θρησκευμάτων. Ευελπιστούμε ότι τόσο οι επιστημονικές απόψεις που θα κατατεθούν με τις εισηγήσεις, όσο οι κάθε μορφής παρεμβάσεις των συναδέλφων, θα βοηθήσουν στην αποκρυστάλλωση των θεολογικών θέσεων που οφείλει να καταθέσει η ακαδημαϊκή θεολογία στην Ορθόδοξη Εκκλησία μας.
