Ο Έπαινος του Δρ. Αλέξανδρου Παπαδερού κατά την τελετή αναγόρευσής του σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ

Του Στυλιανού Χ. Τσομπανίδη, Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ

«Όταν ήμουν μικρό παιδί, στη διάρκεια του πολέμου, ήμασταν πολύ φτωχοί άνθρωποι και ζούσαμε σ’ ένα απομακρυσμένο χωριό. Μια μέρα, βρήκα στο δρόμο ένα σπασμένο καθρέπτη. Μια γερμανική μοτοσικλέτα είχε συντριβεί σε κείνο το σημείο.

Προσπάθησα να βρω όλα τα κομμάτια και να τα συναρμολογήσω, άλλα δεν τα κατάφερα, έτσι κράτησα μόνο το μεγαλύτερο… Τρίβοντάς το σε μια πέτρα το στρογγύλεψα. Άρχισα να το παίζω σαν να ήταν παιχνίδι και με γοήτευε το γεγονός ότι μπορούσα ν’ αντανακλώ φως σε σκοτεινά σημεία όπου ό ήλιος δεν θα έφτανε ποτέ — σε βαθιές λακκούβες και σχισμές βράχων και σκοτεινές γωνιές. Μου έγινε παιχνίδι να ρίχνω φως στα πιο απρόσιτα σημεία που μπορούσα να βρω.

…Καθώς γινόμουν άνδρας συνειδητοποιούσα ότι αυτό δεν ήταν άπλα ένα παιδικό παιχνίδι άλλα μια μεταφορά εκείνου που θα μπορούσα να κάνω στη ζωή μου. Καταλάβαινα ότι δεν ήμουν ούτε το φως ούτε η πηγή του. Το φως όμως —η αλήθεια, η κατανόηση, η γνώση— υπάρχει και θα φωτίσει πολλά σκοτεινά σημεία μόνο αν εγώ ρίξω πάνω τους την αντανάκλασή του.

Είμαι κομμάτι ενός καθρέπτη του οποίου δε γνωρίζω το όλο σχήμα και την όλη όψη. Όμως, με ό,τι έχω, μπορώ να ρίξω φως στα σκοτεινά σημεία αυτού του κόσμου, τα σκοτεινά σημεία της ψυχής του ανθρώπου, και ν’ αλλάξω κάποια πράγματα, σε κάποιους ανθρώπους. Μπορεί κι άλλοι να δουν και να πράξουν ανάλογα. Αυτό είμαι κι αυτό είναι το νόημα τής δικής μου ζωής».

Εκλεκτοί παρευρισκόμενοι,

ο Δρ. κ. Αλέξανδρος Παπαδερός που τιμάται απόψε από το Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σε όλη την πορεία της ζωής του μέχρι σήμερα υπήρξε ένας διαυγής καθρέπτης που με το λόγο και το έργο του αντανακλούσε το φως της αλήθειας, της γνώσης, της ζεστασιάς. «Φώτισε μυαλά, ξύπνησε συνειδήσεις, έδειξε σε πολλούς ανθρώπους έναν άλλο τρόπο σκέψης, παρουσίασε έναν ολόκληρο κόσμο». Το «επεισόδιο του καθρέπτη» που μόλις ακούσατε είχε συμβεί κατά την παιδική του ηλικία στη θέση Πριναρέ του χωριού του, στον Λειβαδά Σελίνου, όπου γεννήθηκε στις 9 Φεβρουαρίου του 1933.

Το πιο σημαντικό γεγονός της παιδικής του ηλικίας, γεγονός που τον σημάδεψε ανεξίτηλα και σφράγισε τις επιλογές της ζωής του να ρίχνει φως στα σκοταδερά μέρη αυτού του κόσμου και να εργαστεί εντατικά υπέρ της ειρήνης, του διαλόγου και της συμφιλίωσης λαών και πολιτισμών, ήταν τον Σεπτέμβριο του 1943 το ολοκαύτωμα του χωριού του και δύο παραπλήσιων χωριών, επειδή ήταν κέντρα Αντίστασης, στην οποία είχε και ο ίδιος ανάμιξη, ως εκπαιδευμένος αγγελιοφόρος. Προστατεύοντας άλλα, μικρότερα παιδιά, κατά την ώρα του βομβαρδισμού, αρνήθηκε να διαφύγει με τη μητέρα του. Με άλλα γυναικόπαιδα του χωριού του κλείστηκε στη φυλακή της Αγιάς, που ήταν το φρικτό κολαστήριο της Κρήτης κατά την Κατοχή. Προορισμός το Dachau. Σώθηκαν την τελευταία στιγμή, με γενναία παρέμβαση του τότε Επισκόπου Χανίων Αγαθάγγελου.

Δεύτερο μεγάλο γεγονός στη ζωή του τιμώμενου, ώστε να αποδώσει έργο θετικό, συμφιλιωτικό, ειρηνοφόρο, είναι η συνάντησή του στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης με τον καθηγητή του Αρχιμ. Ειρηναίο Γαλανάκη (τον μετέπειτα επίσκοπο Κισάμου και Σελίνου). Ο Ειρηναίος είναι ο άνθρωπος με τον οποίο ο Παπαδερός θα συνδεθεί εφ’ όρου ζωής και είναι αυτός που θα διαδραματίσει το σπουδαιότερο ρόλο στη ζωή του. Μπορούμε να κατανοήσουμε όλοι μας τι σημαίνει δια βίου μαθητεία κοντά σε έναν οραματιστή ιεράρχη, που είχε ως κύριο μέλημά του τη διακονία του ανθρώπου και την ειρήνη του σύμπαντος κόσμου, έναν ιεράρχη της «επανάστασης των συνειδήσεων» που δήλωνε: «Προτιμώμεν το σκάνδαλον της δράσεως και του αγώνος, από το σκάνδαλον της σιωπής και της δειλίας».

Το ότι η Εκκλησία πρέπει να είναι «στρατευομένη» και «ομολογούσα», δηλαδή αγωνιστική και μαχόμενη για τη σωτηρία του κόσμου, το έμαθε εκτός από τη μαθητεία του κοντά στον Ειρηναίο και από τις σπουδές του στη θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης (1952-56), όπου θα αναγνωρίσει τους δύο ειδικότερους τομείς, στους οποίους θα διαπρέψει, την κοινωνική διακονία της Εκκλησίας και την οικουμενική διάσταση της Ορθοδοξίας.

Καθοριστικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση αλλά και γενικότερα στην πνευματική του εξέλιξη θα διαδραματίσουν οι σπουδές στο εξωτερικό. Ύστερα από προφορική εξέταση (πρόεδρος της Επιτροπής ήταν ο καθηγητής Αμίλκας Αλιβιζάτος) έλαβε υποτροφία του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (=ΠΣΕ), για  μεταπτυχιακές  σπουδές  στο Πανεπιστήμιο του YALE της Αμερικής ή στην Ινδία.  Πιεζόμενος όμως από το «γερμανικό αίνιγμα» των παιδικών του χρόνων (το βασανιστικό ερώτημα, πώς ο ίδιος λαός μπορούσε να εκθρέψει έναν Μπετόβεν, έναν Γκαίτε, Χαίλντερλιν αλλά και έναν Χανς, τον «χασάπη» της Επαρχίας Σελίνου Κρήτης) ζήτησε να σπουδάσει στη Γερμανία. Έτσι συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Mainz της Γερμανίας, όπου και διέμεινε από το 1958 έως το 1964. Παρακολούθησε μαθήματα Θεολογίας, Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικών, Θρησκειολογίας και Κοινωνιολογίας. Ειδικεύτηκε στη Συγκριτική Επιστήμη των Πολιτισμών.

Ταυτόχρονα φοίτησε στο Σεμινάριο Εκκλησιαστικής Διακονίας στον χώρο της Βιομηχανίας και έλαβε το σχετικό Πτυχίο. Εκεί γνώρισε τον θεολόγο, λουθηρανό πάστορα, ειρηνιστή και ακτιβιστή Emil Gustav Friedrich Martin Niemöller (1892 -1984), ηγετικό στέλεχος της Bekennende Kirche (Ομολογούσας Εκκλησίας στη Γερμανία), που είχε αντιταχθεί στον Χίτλερ και είχε ταλαιπωρηθεί σε Στρατόπεδα Συγκέντρωσης. Από τον σημαντικό αυτόν άνθρωπο ο σπουδαστής Αλέξ. Παπαδερός έμαθε, όπως θα εκμυστηρευτεί ο ίδιος, τη φράση: «Το να βλέπεις το κακό και να σωπαίνεις, αυτή είναι η πιο μεγάλη αμαρτία»*. Ο Martin Niemöller υπήρξε ο πρώτος αλλοδαπός, ο οποίος εκφώνησε λόγο στην Ορθόδοξο Ακαδημία Κρήτης. Ο Παπαδερός αργότερα κρίνοντας την απάθεια της σιωπής ως εκκλησιαστική συνήθεια θα γράψει: «Είναι γνωστό πως υπάρχει μια ιερή, αλλά και μια αμαρτωλή, ένοχη σιωπή!… Αν είναι αρετή η σιωπή, όταν μας αδικούν, είναι σίγουρα αμαρτία το να μην ομιλούμε, όταν βρίσκονται μπροστά μας αδικημένοι».

Ύστερα από την έγκριση της διδακτορικής διατριβής του με θέμα «Metakenosis. Griechenlands kulturelle Herausforderung durch die Aufklärung in der Sicht des Korais und des Oikonomos, Μainz 1962» («Μετακένωσις. Η Πολιτιστική Πρόκληση της Ελλάδας από τον Διαφωτισμό κατά τον Κοραή και τον Οικονόμο»), αναγορεύθηκε Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφικὴ Σχολὴ του Mainz τον Φεβρουάριο του 1962 με την ένδειξη «Magna Cum Laude» (=«άριστα»). Η διατριβή του εκδόθηκε το 2010 στα ελληνικά. Με αυτήν ο Παπαδερός έρχεται όχι μόνο να αποδαιμονοποιήσει τον Διαφωτισμό, αλλά και να προσφέρει μια αφετηρία για όποιον θα ήθελε να προσεγγίσει το μόνιμο πρόβλημα του αρμονικού συνταιριάσματος ξενόφερτων και πατρογονικών πολιτισμικών αγαθών.

Το διδακτικό/εκπαιδευτικό και συγγραφικό ταλέντο του Παπαδερού αναγνωρίζεται και εκτιμάται αμέσως από την άρτια λειτουργούσα επιστημονική κοινότητα του Πανεπιστημίου του Mainz.

Έτσι, με πρόταση της Φιλοσοφικής Σχολής, διορίσθηκε από τον Υπουργό Παιδείας Ρηνανίας-Παλατινάτου στη θέση του Επιστημονικού Βοηθού/Επιμελητή στο Σεμινάριο Συγκριτικής Επιστήμης των Πολιτισμών (1.1.1962-30.9.1963).

Επίσης, στο ίδιο Πανεπιστήμιο του Mainz δίδαξε για μια τριετία την Ελληνικὴ Γλώσσα και Εισαγωγή στον Ελληνορθόδοξο Πνευματικό Βίο.

Ακόμη, ύστερα από έγκριση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου ανέλαβε (μαζί με τον Καθηγ. Eugen Ludwich Rapp) τη  Διεύθυνση Επιστημονικής Ομάδας Εργασίας, υπό τον γενικό τίτλο: «Η Ελληνορθόδοξος Εκκλησία εις το παρόν». Στα πλαίσια της Ομάδας αυτής  δίδαξε το μάθημα αυτό επί 6 εξάμηνα (από 1-9-1960 μέχρι 30-9-1963) με ταυτόχρονη άσκηση των φοιτητών στη νεοελληνική γλώσσα.

Παράλληλα, όταν ιδρύθηκε η 2^η  Γερμανική Τηλεόραση (ZDF), με έδρα το Mainz, ο Καθηγητής του της Φιλοσοφίας Karl Holzamer, πρώτος Γεν. Διευθυντής του αρτισύστατου τότε αυτού μεγάλου κρατικού τηλεοπτικού σταθμού, διόρισε (1963) τον Αλέξανδρο Παπαδερό στη θέση του Επιστημονικού Συμβούλου του Σταθμού για θέματα Ορθοδοξίας. Χάρη σε αυτή την ιδιότητα καλύφθηκαν και προβλήθηκαν ιστορικά γεγονότα, όπως οι εορτές για τη Χιλιετηρίδα του Αγ. Όρους (1963), η απόδοση της Κάρας του Αποστόλου Ανδρέα στην Εκκλησία της Πάτρας (1964), η συνάντηση του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα με τον Πάπα Παύλο ΣΤ΄ στα Ιεροσόλυμα (1964) κ.ά.

Την εποχή εκείνη που βρίσκεται στη Γερμανία έχει αρχίσει να τον συναρπάζει το έργο στο οποίο αργότερα θα αφιερωθεί. Άρχισε δηλαδή να τον απασχολεί ολοένα και περισσότερο η ιδέα μιας Ορθόδοξης Ακαδημίας στην Ελλάδα, ενός Κέντρου δημιουργικής διαλογικής διακονίας της Εκκλησίας στα διορθόδοξα, οικουμενικά, διαθρησκειακά, κοινωνικά και στα εν γένει πνευματικά ζητήματα των ανήσυχων ανατρεπτικών τάσεων της εποχής μας.

Οι σπουδές στο Μainz διευκόλυναν την καλύτερη γνωριμία του με διάφορες Ακαδημίες. Ύστερα από ένα διάστημα έντονης εσωτερικής διαπάλης και συστηματικής μελέτης του έργου των χριστιανικών Ακαδημιών, του ειδικού αυτού τύπου των ιδρυμάτων διαλόγου και κοινωνικής δράσης, αποφάσισε να εγκαταλείψει την προοπτική της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας και να επιχειρήσει την ίδρυση Ορθόδοξης Ακαδημίας στην Ελλάδα.

Πρώτη επιλογή τόπου για την ίδρυση Ακαδημίας στην Ελλάδα η Θεσσαλονίκη, με την οποία ο τιμώμενος είχε δεθεί ψυχικά και ως φοιτητής και ως ιεροκήρυκας. Πρόθυμα ο Μητροπολίτης Παντελεήμων Α΄ (Παπαγεωργίου) πρόσφερε οικόπεδο στο Πανόραμα (εκεί που οικοδομήθηκε αργότερα η Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου). Γρήγορα όμως κέρδισε η Κρήτη. Άρχισε ο αγώνας για την εξασφάλιση των αναγκαίων χρημάτων μέσω της διεκκλησιαστικής βοήθειας.

Η ανέγερση της Ορθόδοξης Ακαδημίας Κρήτης (=ΟΑΚ) άρχισε το 1965 και τα εγκαίνιά της έγιναν στις 13 Οκτωβρίου 1968. Έτσι, και με τη δωρεά της ομοψυχίας, άρχισε να προωθείται και να υλοποιείται το κοινό όραμα του Μητροπολίτη Κισάμου και Σελίνου Ειρηναίου και του Αλέξ. Παπαδερού για τη θεωρητική και έμπρακτη ανάδειξη της αξίας και αναγκαιότητας της διαλογικής μαρτυρίας και της λειτουργικής διακονίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Κρήτη, στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και σε όλη την Οικουμένη. Και οι δύο βεβαίως εξέφραζαν τους γενικότερους οραματισμούς του Οικουμενικού Πατριαρχείου για μια πιο οργανωμένη, πιο αντιπροσωπευτική, πιο δυναμική παρουσία της Ορθοδοξίας στο σύγχρονο κόσμο. Τα γενόμενα των χρόνων εκείνων έχουν δημοσιευθεί εκτενώς στο βιβλίο του, Μέ τόν Κισάμου καί Σελίνου Εἰρηναῖον ἐπί  τραχείας ὁδοῦ Τά τῆς γενέσεως τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης. Τεκμήρια, ἐκδ. Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2014.

Ο Αλέξ. Κ. Παπαδερός υπήρξε πρώτος Γεν. Διευθυντής της Ακαδημίας από τη συγκρότηση τής Ιδρυτικής Επιτροπής (1962) μέχρι τις 31-12-2008. Κατά τη διάρκεια της καρποφόρας αυτής υπηρεσίας πραγματοποιήθηκαν στο Ίδρυμα 1.965 συνέδρια θεολογικής, κοινωνικής, επιστημονικής και πολιτισμικής υφής, από τα οποία περισσότερα από τα μισά ήταν διεθνή. Υπό την επάξια διεύθυνσή του η ΟΑΚ, αυτό το επιτελικό όργανο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, γνώρισε διορθόδοξη και διαχριστιανική ακτινοβολία σε παγκόσμια κλίμακα. Όπως έχει σημειώσει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, η ΟΑΚ «ενίσχυσε μεγάλως την φωνήν της Ορθοδοξίας εις τον σύγχρονον πολύβουον κόσμον» και κατέστη σύμβολο ειρήνης και καταλλαγής, διαλόγου και διακονίας, ευαισθησίας για τα σημεία των καιρών, προβολής του πολιτισμού της αλληλεγγύης και του κοινωνικού περιεχομένου της ελευθερίας, της προσφοράς στο κοινό αγαθό.

Κυρίες και κύριοι,

όπως επισημαίνεται στην πρόταση της Γενικής Συνέλευσης του Τμήματός μας, τη σχετική για την απονεμόμενη σήμερα τιμητική διάκριση, ο Αλέξανδρος Παπαδερός «συνέβαλε στο άνοιγμα της θεολογικής σκέψης προς τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου».

Αυτό συνέβη βέβαια πρώτιστα δια της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης, του πρώτου αυτού στο είδος του και για καιρό μοναδικού πρωτοποριακού  Ιδρύματος στον ορθόδοξο κόσμο, αλλά και διά του συγγραφικού έργου του κ. Παπαδερού, το οποίο είναι ευρύτατο σε έκταση, πολυκεντρικό σε θεματολόγιο, επίκαιρο σε θεολογική και φιλοσοφική προβληματική, σύγχρονο σε μεθοδολογία, ορθόδοξο στις προϋποθέσεις και οικουμενικό στις προοπτικές.

Από τα προγράμματα και την πλούσια σε πρωτοβουλίες δραστηριότητα της ΟΑΚ αξίζει να αναφερθεί, για να φανεί το άνοιγμα της θεολογικής σκέψης προς τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου, το πρόγραμμα Λόγου και Τέχνης που εφάρμοσε το Ίδρυμα από το 1983 υπό τον τίτλο «Πρόσωπον προς πρόσωπον», βασισμένο στη διήγηση του Αγίου Μακαρίου του Αιγυπτίου: η πραγματική κόλαση είναι ότι εκεί οι δοκιμαζόμενοι είναι δεμένοι πλάτη με πλάτη, ώστε ο ένας να μην μπορεί να βλέπει το πρόσωπο του άλλου. Με την προσευχή του Αγίου λασκάρουν τα σκοινιά και μπορούν να κοιτάζονται πρόσωπον προς πρόσωπον. Αυτή είναι η παραμυθία.

Εμπνευσμένα από αυτή τη διήγηση, 350 και πλέον έργα καλλιτεχνών και συγγραφέων από χώρες όλου του κόσμου έχουν παραχωρηθεί δωρεάν στην Ακαδημία. Η προνοητικότητα και η επίκαιρη παρέμβαση του εμπνευστή του προγράμματος Αλέξ. Παπαδερού φαίνεται από τον παρακάτω σχολιασμό του, πολλά χρόνια πριν τις σύγχρονες εξελίξεις στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη με τις αθρόες μεταναστευτικές ροές: «Η διήγηση μάς καλεί να προσεγγίσουμε με φιλάνθρωπο πνεύμα τις καταστάσεις εκείνες και τους τόπους, όπου, υπό την επήρεια του αντιδίκου και των συνεργών του… ο άνθρωπος αποστρέφεται τον συνάνθρωπο και γίνεται συνεργός στην πρόγευση της κολάσεως… Οι καταστάσεις προβολής της κόλασης στο παρόν με την έννοια του αποφθέγματος πληθύνονται σήμερα, εποχή μεγάλης κινητικότητας λαών και συνακόλουθης συνάφειας και αντιπαλότητας θρησκειών και πολιτισμών. Για πολλούς η μετακίνηση από τον τόπο τους στον δικό μας και μέσω αυτού στις δυτικότερες χώρες παρουσιάζεται ως έξοδος από την ‘κόλαση’ της καθημερινής τους μιζέριας. Για τις χώρες υποδοχής και μάλιστα τις λιγότερο προετοιμασμένες, η ομαδική αυτή έξοδος, που προβλέπεται ότι θα λάβει σύντομα πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις, σημαίνει, μεταξύ άλλων, πολλαπλασιασμό της αμηχανίας, που προκαλεί η παρουσία του ‘άλλου’ ως ετερόθρησκου, ετερόφυλου, ετερόγλωσσου, ετερογενούς. Ανάλογα μεγαλώνει και ο κίνδυνος για μια στάση ζωής που λέγει: Δεν μου μοιάζει, δεν με νοιάζει! Έτσι ο άλλος, τον οποίον, ως εμπερίστατο άνθρωπο, δηλαδή ως τον όντως ‘πλησίον, ταυτίζει ο Χριστός με τον εαυτόν του (Ματθ. 25) μπορεί να γίνει η κόλασή μου!…».

Καταλυτική υπήρξε η παρέμβαση του Αλέξ. Παπαδερού όταν τη δεκαετία του ’70 η παγκόσμια χριστιανική κοινότητα αναζητούσε τρόπους προώθησης στον κόσμο του οράματος για μια «δίκαιη, συμμετοχική και βιώσιμη κοινωνία». Ωστόσο, η έριδα που υπήρχε στο ΠΣΕ, και μέσα στις ίδιες τις Εκκλησίες, μεταξύ των δύο διαστάσεων της «κάθετης», δηλαδή της εκκλησιολογικής και θεολογικής διάστασης του έργου του Συμβουλίου, και της «οριζόντιας», της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης και δραστηριότητάς του, προκαλούσε κρίση στην Οικουμενική Κίνηση και παρέλυε κάθε αντίδραση στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου, όπως και κάθε προοπτική ενός γνήσιου διαλόγου μεταξύ των χριστιανών.

 Σε μια σημαντική Διορθόδοξη Διάσκεψη με θέμα «Εκκλησία και Διακονία» το 1978, που συγκλήθηκε με υποστήριξη του ΠΣΕ και φιλοξενήθηκε στην ΟΑΚ και αποσκοπούσε στη θεολογική εμβάθυνση στο θέμα της χριστιανικής διακονίας, ο φιλοξενών τη διάσκεψη αυτή Αλέξ. Παπαδερός είχε και την κύρια ομιλία. Οι θέσεις που εξέφρασε στο κείμενό του έμελλε όχι μόνο να καθορίσουν τις συζητήσεις και την Έκθεση της Διάσκεψης αλλά και να γίνουν πηγή αναφοράς για τους εκπροσώπους της οικουμενικής θεολογίας σε θέματα εκκλησιολογίας και διακονίας. Από τότε καθιερώνεται ως «ονοματοθέτης-ανάδοχος» τεχνικών όρων που θα χρησιμοποιούνται όχι μόνο στον θεολογικό-εκκλησιαστικό χώρο, αλλά και από επιστήμονες που υπηρετούν μη θεολογικούς επιστημονικούς κλάδους, κάθε φορά όταν γίνεται λόγος για ανάπτυξη, για κοινωνική δικαιοσύνη και για ανθρώπινα δικαιώματα.

Ο Αλέξ. Πα­πα­δε­ρός με την εμπεριστατωμένη ομιλία του προ­σπά­θη­σε να ει­σα­γά­γει μια συ­νε­κτι­κή και ε­νο­ποι­η­τι­κή φόρ­μα, που να πη­γαί­νει πέ­ρα α­πό το δι­α­χω­ρι­σμό της μιας διάστασης από την άλλη, της κάθετης και της οριζόντιας, διαχωρισμός που δεν συμβαδίζει με την απαίτηση του Ευαγγελίου και των Πατέρων της Εκκλησίας. Προς αυτή την προοπτική αναπτύσσει και προτείνει τον όρο  «λει­τουρ­γι­κή δι­α­κο­νί­α» και καταδεικνύει ταυτόχρονα και τη σημασία της εφαρμογής του στη ζωή της Εκκλησίας.  Εξηγεί ό­τι «Λει­τουρ­γί­α» δεν ση­μαί­νει μό­νο μια λα­τρευ­τι­κή πρά­ξη, αλ­λά πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο μια ο­ρι­σμέ­νη «στά­ση ζω­ής», που έ­χει προ­έ­λευ­ση και κέν­τρο την ευ­χα­ρι­στια­κή λει­τουρ­γί­α και νο­εί­ται ως πε­ρι­χώ­ρη­ση της κα­θο­λι­κής ύ­παρ­ξης του αν­θρώ­που και του κό­σμου.

Επεκτείνοντας τη σκέψη του με βάση το λειτουργικό πνεύμα και ήθος που αποτελεί τη «μορφοποιό (ειδοποιό) αρχή» της Ορ­θο­δοξίας, θα κάνει μνεία, για πρώτη φορά στα οικουμενικά χρονικά, πάλι με δεύτερο συνθετικό το ουσιαστικό διακονία, περί «Μικροδιακονίας» και «Μακροδιακονίας» ή περί «μικροδιάστατης» και «μακροδιάστατης διακονίας». Με το όρο «Μικροδιακονία» εννοεί όλα τα μέτρα που παίρνονται σε ορισμένο τόπο και χρόνο, με σκοπό την περίθαλψη επί μέρους ατόμων ή ομάδων σε συγκεκριμένη κατάσταση ανάγκης και με συγκεκριμένα μέσα («θεραπευτική διακονία»). Με τον όρο «Μακροδιακονία» εννοεί τη συνειδητή και αποφασιστική στράτευση της Εκκλησίας για κοινωνική δικαιοσύνη και απελευθέρωση, για προστασία της αξιοπρέπειας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου και τη διαφύλαξη της δημιουργίας που στόχο έχει να καταστήσει μακροπρόθεσμα τη «Μικροδιακονία» περιττή («προληπτική διακονία»).

Με τα παραπάνω ο Παπαδερός όχι μόνο συμβάλλει στο άνοιγμα της ορθόδοξης θεολογικής σκέψης προς τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου, αλλά βοηθάει στη διεύρυνση της κυρίαρχης μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του `60 οικουμενικής μεθόδου της φιλανθρωπικής βοήθειας («karitative Hilfe» ή «Projekthilfe»), επισημαίνοντας την αναγκαιότητα ανάπτυξης ευρύτερων κοινωνικών προγραμμάτων και δραστηριοτήτων, που στόχο δεν θα έχουν απλώς και μόνο την καταπολέμηση των συμπτωμάτων, αλλά κυρίως την υπέρβαση των αιτίων των αρνητικών κοινωνικών καταστάσεων. Η θέση αυτή ακόμη και σήμερα δεν γίνεται ευρέως αποδεκτή και δυσκολεύει πολλούς ορθόδοξους που επιμένουν στην άσκηση ελεημοσύνης του γνωστού σε όλους μας τύπου και στην παραδοσιακή «φιλανθρωπική» ιδρυματική αντίληψη της διακονίας.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω δεν πρέπει να παραλείψω να αναφέρω ότι ισχύει για τον τιμώμενο σήμερα ο χαρακτηρισμός που ο ίδιος είχε απευθύνει προς τον πρώτο Γενικό Γραμματέα του ΠΣΕ Visser ’t Hooft χρη­σι­μο­ποι­ών­τας μια πα­ρο­μοί­ω­ση α­πό την «Α­πο­λο­γί­α του Σω­κρά­τη». Ο Παπαδερός είχε χαρακτηρίσει τον Γενικό Γραμματέα ο­χλη­ρή «α­λο­γό­μυ­γα», που όπως αυτή κεν­τά το νω­θρό ά­λο­γο, το ε­νο­χλεί και το α­φυ­πνί­ζει, έτσι και αυτός λειτούργησε ως ενοχλητική «αλογόμυγα» στην παγκόσμια χριστιανοσύνη. Ο φίλος και συνοδοιπόρος του τιμώμενου π. Γεώργιος Τσέτσης μας διευκρινίζει ότι ο Αλέξ. Παπαδερός «ερέθιζε», «κέντριζε» και «πείραζε» κατά τη σαραντάχρονη συμμετοχή του στα διαχριστιανικά δρώμενα όσους ασχολούνταν με τα ζητήματα της χριστιανικής ενότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, προβάλλοντας ρηξικέλευθες θέσεις και προτάσεις.

Είναι τόσο μεγάλη η απήχηση στους διεθνείς θεολογικούς κύκλους των θέσεών του και της επεξεργασίας τους μετέπειτα, που κατέστησαν το έργο του αντιπροσωπευτικό των σύγχρονων τάσεων όχι μόνο της ορθόδοξης αλλά και της οικουμενικής θεολογίας. Όταν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στη Χαϊδελβέργη καθορίστηκε το θέμα της διατριβής μου, οι καθηγητές μου εκεί (Ulrich Duchrow και Theodor Strohm) μου συνέστησαν να ξεκινήσω, προκειμένου να καταλάβω το βαθύτερο νόημα του θέματός μου που είχε να κάνει με τη «λειτουργία μετά τη Λειτουργία», με την εμπεριστατωμένη και ρηξικέλευθη εισήγηση του Παπαδερού για τη «Λειτουργική διακονία».

Ο πρώην Γενικός Γραμματέας του ΠΣΕ, καθηγητής της Συστηματικής θεολογίας, Konrad Raiser συ­νο­ψί­ζει τη ση­μα­σί­α της προ­σφο­ράς της Ορ­θο­δο­ξί­ας κα­τά την πε­ρί­ο­δο που αρχίζει να δρα ο Παπαδερός και άλλοι μεγάλοι ορθόδοξοι θεολόγοι ως ε­ξής: «Οι κω­δι­κές φρά­σεις της ‘λει­τουρ­γι­κής δι­α­κο­νί­ας’ ή της ‘λει­τουρ­γί­ας με­τά τη Λει­τουρ­γί­α’ μας έ­δω­σαν να κα­τα­λά­βου­με με έ­ναν εν­τυ­πω­σια­κό τρό­πο ό­τι η εκ­κλη­σί­α ζει α­πό μια πρω­ταρ­χι­κή πρά­­ξη του μοι­ρά­σμα­τος, την ευ­χα­ρι­στί­α». Ο Martin Robra, επιτελικό στέλεχος του ΠΣΕ, α­να­φε­ρό­με­νος στο ί­διο θέ­μα υ­πο­γραμ­μί­ζει: «Η ευ­χα­ρι­στια­κή θε­ώ­ρη­ση ή­ταν για την οι­κου­με­νι­κή κί­νη­ση έ­να δώ­ρο της κοι­νω­νί­ας των Ορ­θο­δό­ξων Εκ­κλη­σι­ών. Πολ­λοί ορ­θό­δο­ξοι θε­ο­λό­γοι έ­χουν συμ­βά­λει στην πε­ραι­τέ­ρω α­νά­πτυ­ξη της οι­κου­με­νι­κής δι­α­κο­νί­ας… Με­τά τη Δι­ά­σκε­ψη της Κρή­της (1978) τα ε­ρε­θί­σμα­τα α­πό τις Ορ­θό­δο­ξες Εκ­κλη­σί­ες ή­ταν έ­να α­να­πό­σπα­στο μέ­ρος της θε­ο­λο­γι­κής-συ­στη­μα­τι­κής σκέ­ψης. Η υ­πό­μνη­ση της πα­ρά­δο­σης της πρώ­της εκ­κλη­σί­ας ή­ταν και πα­ρα­μέ­νει κέν­τρι­σμα για την Οι­κου­με­νι­κή Κί­νη­ση».

Τα περισσότερα έργα και οι επί μέρους μελέτες του, ιδίως αυτές που αναφέρονται σε θέματα οικουμενικής κοινωνικής ηθικής, διακονίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και ειρήνης, σε μεγάλες μορφές της Εκκλησίας και σε σημαντικούς εκπροσώπους των Γραμμάτων του Νέου Ελληνισμού, χρησιμοποιούνται με μεγάλη συχνότητα στην ορθόδοξη, ρωμαιοκαθολική και προτεσταντική θεολογική και ιστορική βιβλιογραφία. Δεν είναι τυχαίο ότι άρθρα του Αλέξ. Παπαδερού έχουν καταχωρηθεί και στα διεθνώς αναγνωρισμένα για την επιστημονική τους ευαισθησία εγκυκλοπαιδικά λεξικά Lexikon für Theologie und Kirche και Religion in Geschichte und Gegenwart.

Εν τω μεταξύ με τη βαθύτητα και τη δύναμη της σκέψης του και την ευρηματικότητα που τον διακρίνει, διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο τόσο στα πλαίσια του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (ΚΕΚ), όσο και σε εκείνα του ΠΣΕ, του οποίου ήταν μέλος Επιτροπών και Γενικών Συνελεύσεών του.

Ιδιαίτερα δραστηριοποιήθηκε στο ΚΕΚ. Από το 1974 έως το 2003 ήταν αιρετό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (Γενεύη, 126 Εκκλησίες-Μέλη), ως εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Από τον Σεπτέμβριο του  1992 έως τον Μάρτιο του 1993 διετέλεσε Πρόεδρος του Συμβουλίου αυτού. Μέσα σε αυτά τα τριάντα χρόνια συνετέλεσε ώστε εντός ενός διεκκλησιαστικού οργάνου με ισχυρή προτεσταντική παρουσία να προβάλλει τις ορθόδοξες θέσεις σε όλες τις πρωτοβουλίες της Διάσκεψης και να ενισχύσει και θεσμικά τη φωνή της Ορθοδοξίας στις πνευματικές ζυμώσεις του δυτικοευρωπαϊκού χώρου σε πολύ ευαίσθητες μεταβατικές περιόδους.

Σημαντικός παράγοντας για την αποτελεσματική παρουσία του στο διαχριστιανικό προσκήνιο του ευρωπαϊκού χώρου ήταν και το ότι για πάνω από 30 έτη ήταν μέλος τῆς Διοικούσας Επιτροπής του Συνδέσμου των Χριστιανικών Ακαδημιών της Ευρώπης.

Ακόμη, ο Παπαδερός πρόσφερε ανεκτίμητες συμβολές όχι μόνο μέσω της συμμετοχής του στα διαχριστιανικά δρώμενα και κυρίως μέσω της άσκησης των διευθυντικών του καθηκόντων στην ΟΑΚ, αλλά και ως εκπαιδευτικός λειτουργός. Η παρουσίαση της γόνιμης συμβολής του και στον τομέα αυτό θα ξεπερνούσε κατά πολύ τον διαθέσιμο χρόνο που μου έχει δοθεί.

Θα περιοριστώ να αναφέρω ότι το 1965 διορίστηκε ως θεολόγος-Πάρεδρος του νεοσύστατου Παιδαγωγικού Ινστιτούτου του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, ύστερα από πρόταση του Προέδρου του Ινστιτούτου Καθηγητή Ιωάννη Κακριδή, όταν γινόταν σοβαρή προσπάθεια στην Ελλάδα για την αναγέννηση της Παιδείας (Γενικός Γραμματέας του Υπ. Παιδείας ο Ευάγγελος Παπανούτσος).

Τον Ιούλιο του 1967 απολύεται από τη δικτατορία. Επανέρχεται στην υπηρεσία το 1974, στην οποία θα παραμείνει έως το 1999.

Το 1989 μετέβη ως Επισκέπτης Καθηγητής σε θεολογική Σχολή του Σικάγου (McCormick Theological Seminary). Έλαβε μέρος σε πολλές επίσημες αποστολές προς Εκκλησίες και έδωσε πολυάριθμες διαλέξεις σε πολλά Πανεπιστήμια και κυρίως στο Πανεπιστήμιο του Graz της Αυστρίας.

Από το 1995 έως το 1999 ήταν μέλος της Συγκλήτου του Συμβουλίου της Ευρώπης για το εκπαιδευτικό-πολιτισμικό πρόγραμμα «Cultural Routes- Monastic Influence».

Ο τιμώμενος, άνθρωπος πολύπλευρος, ανήσυχος, με πλούτο χαρισμάτων, θα υποστηρίξει και την πνευματική-καλλιτεχνική κίνηση που ξεκίνησε μέσα από δραστηριότητες της ΟΑΚ και οδήγησε στη δημιουργία της Εταιρείας Θεάτρου Κρήτης (Ε.ΘΕ.Κ.). Ήταν συνιδρυτής και πρώτος αιρετός Πρόεδρος (1973-83) της Εταιρείας Θεάτρου, του πρώτου καλλιτεχνικού θεσμού πολιτισμικής αποκέντρωσης  στην Ελλάδα. Η Ε.ΘΕ.Κ. υπήρξε το πρότυπο για τα σημερινά Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα της χώρας.

Για την πέρα από τα συνηθισμένα μέτρα διακονία του και προσφορά στην Εκκλησία, τα θεολογικά γράμματα, την προσπάθεια οικοδόμησης ενός πολιτισμού ειρηνικού διαλόγου και συμφιλίωσης, ο Αλέξ. Παπαδερός έχει λάβει πολλές τιμητικές διακρίσεις, όπως το Οφίκιο του Άρχοντος Υπομνηματογράφου του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τον αείμνηστο Πατριάρχη Αθηναγόρα (1968), Παράσημα Πατριαρχείων, καθώς και Ομοσπονδιακό Παράσημο Γερμανίας από τον Πρόεδρο Richard von Weizsäcker, ύστερα από επίσκεψή του στην Ακαδημία Κρήτης.

Από το 2001 είναι Τακτικό Μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών.

Σε αυτή τη πολυκύμαντη διακονία και επίπονη ανηφορική πορεία άξια συμπαραστάτης υπήρξε η Θεσσαλονικιά σύζυγός του Άννα Πολυχρονιάδου, απόφοιτος του Τμήματος Γαλλικής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, μητέρα των ταλαντούχων παιδιών τους και διαπρεπών επιστημόνων, της Μαρίας (ιατρού) και του Πολυχρόνη (αστροφυσικού) που τους έχουν χαρίσει τρία εγγόνια.

Κυρίες και κύριοι, αξιότιμοι και εκλεκτοί παρευρισκόμενοι,

Κάθε απόπειρα να παρουσιαστεί ο βίος και το έργο μιας πολυδιάστατης προσωπικότητας που της δόθηκε η ευλογία και η ευκαιρία να ολοκληρώσει οραματισμούς για τους οποίους συνήθως απαιτούνται περισσότερες της μιας ζωές, περιέχει τον κίνδυνο της σχηματοποίησης και της παραμόρφωσης. Αναδέχθηκα τον κίνδυνο γιατί το ταξίδι ήταν για μένα προκλητικό και ιδιαίτερα γοητευτικό, γιατί οι καρποί που έδρεψα ήταν πολλοί και εύχυμοι και γιατί επιθυμούσα να εκπληρώσω ένα χρέος σε έναν οικουμενικό εργάτη του διάλογου και της συμφιλίωσης.

Εντιμολογιώτατε κύριε Αλέξανδρε Παπαδερέ,

Η παρουσία σας σήμερα σε αυτό το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα, όπου καλλιεργείται το ελεύθερο φρόνημα, η επιστήμη, ο πολιτισμός, η εξωστρέφεια, οι διεθνείς συνεργασίες είναι γεγονός σημαντικό.

Ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός είναι για το Τμήμα Θεολογίας, το οποίο από τότε που ιδρύθηκε τάχθηκε υπέρ της Οικουμένης και υπέρ κάθε ειρηνικού και συμφιλιωτικού έργου. Καλλιέργησε και καλλιεργεί μέσα από όλους τους Τομείς και τις δραστηριότητές του τον σεβασμό προς την ετερότητα, την ελευθερία του άλλου, την αναγνώριση των θετικών πλευρών της συνύπαρξης προς αντιμετώπιση προβλημάτων κοινού ενδιαφέροντος. Θεωρεί, όπως και εσείς, τον διαχριστιανικό, διαθρησκειακό και διαπολιτισμικό διάλογο ως αντίδοτο στην τρομοκρατία, στον ρατσισμό, στον φανατισμό, στον χωρίς επίγνωση ζήλο και στον κάθε λογής αποκλεισμό. Συνεπές σε αυτή τη δέσμευσή του και την ενασχόλησή του, το Τμήμα έχει κάθε λόγο να τιμήσει έναν θεολόγο του καιρού μας, έναν στοχαστή, έναν οικουμενικό εργάτη με διεθνή ακτινοβολία που δραστηριοποιήθηκε υποδειγματικά και αποτελεσματικά σε αυτά τα πεδία. Για αυτό σας αναγορεύει δικαίως επίτιμο διδάκτορά του.

Μαζί με την ανυπόκριτη χαρά που σας έχουμε κοντά μας εδώ, πρόσωπο προς πρόσωπο, δεχθείτε τις πιο εγκάρδιες ευχές όλων μας να πετύχει και η προσπάθεια της Εταιρείας που ως Πρόεδρος ξεκινήσατε πρόσφατα, ακάματος και δημιουργικός όπως είστε, για την ίδρυση Μουσείου της Μάχης της Κρήτης, της Κατοχής και της Αντίστασης και σε σύνδεση με αυτό για τη λειτουργία, σε συνεργασία με επιστημονικά Ιδρύματα, Διεθνούς Σχολείου Μνήμης, Ειρήνης και Προστασίας της Φύσης και της Ζωής.

Δεχθείτε τέλος και τις πιο θερμές ευχαριστίες μας για όσα προσφέρατε, αλλά και για το παράδειγμά που μας δίνετε με τη ζωή σας, το οποίο μας δείχνει πόσο αξίζει να ζει κανείς και να πορεύεται «επέκεινα του ανθρωπίνως εφικτού».

Χρησιμοποιήθηκαν:

Διακονία–Διάλογος–Καταλλαγή, Κ. Ζορμπάς (επ.), εκδ. Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης, Κολυμπάρι–Χανιά 2018.

Ειρηναίος Γαλανάκης (Μητροπολίτης), Η πολιτική ευθύνη του Χριστιανού, Καστέλι 1963.

Ειρηναίος Γαλανάκης (Μητροπολίτης), Εκκλησία και Σύγχρονος Κόσμος, Αθήνα 1971.

Η Κρήτη τιμά τον Αλέξανδρο Κ. Παπαδερό, έκδοση Φιλολογικού Συλλόγου «Ο Χρυσόστομος», Χανιά 2011 (ιδίως ελήφθησαν υπόψη: Αλέξανδρος Κ. Παπαδερός, «Βιογραφικά», Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη, «Αλέξανδρος Παπαδερός – Σταθμοί μιας πορείας», Φάνης Κακριδής, «Από τις σπουδές στην καταξίωση», Γρηγόριος Λαρεντζάκης, «Διαλογική Μαρτυρία της Ορθοδοξίας», π. Γεώργιος Τσέτσης, «Αλέξανδρος Παπαδερός – Μια ενοχλητική ‘αλογόμυγα’ στη διακονία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Οικουμένης», Νικόλαος Εμμ. Τζιράκης, «Μια ματιά στο εκπαιδευτικό και συγγραφικό έργο του Αλέξανδρου Παπαδερού»).

Παπαδερός, Αλ., «Η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης. Το Ίδρυμα και οι σκοποί του», Διάλογοι Ευθύνης, τόμ. 1, τεύχ. Α΄, 1968-1970, εκδ. Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης, Γωνιά Κισάμου Χανίων 1971, 66-87.

Παπαδερός, Αλ., «Λειτουργική Διακονία», στον τόμο: Λειτουργική Διακονία. Η κοινωνική αποστολή της Εκκλησίας στο σύγχρονο κόσμο. Πρακτικά Διορθόδοξου Διασκέψεως, εκδ. Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης, Χανιά 1981, 23‐83.

Παπαδερός, Αλ., Οικουμενισμός: Κλήση και Πρόκληση, Γωνιά Χανίων 1984.

Παπαδερός, Αλ., «Πρόσωπον προς πρόσωπον: ετερότητα και κοινωνία», Θεολογία και κόσμος. Τιμητικός Τόμος στον Καθηγητή Γεώργιο Ι. Μαντζαρίδη, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2004, 445-460.

Παπαδερός, Αλ., Πίστη–Επιστήμη–Ζωή. Η Ορθοδοξία σε διάλογο, Χανιά 2007.

Παπαδερός, Αλ., Μετακένωσις. Ελλάδα-Ορθοδοξία-Διαφωτισμός κατά τον Κοραή και τον Οικονόμο, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2010.

Παπαδερός, Αλ., Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης. Τα πρώτα σαράντα χρόνια, Αθήνα 2011.

Τσομπανίδης, Στ., Μετα-λει­τουρ­γί­α: Η συμμετοχή της Ορ­θό­δο­ξης Εκ­κλη­σί­ας και θε­ολογίας στην κοι­νή χρι­στι­α­νι­κή μαρ­τυ­ρί­α γι­α δι­και­ο­σύ­νη, ει­ρή­νη και α­κε­ραι­ό­τη­τα της δη­μι­ουρ­γί­ας, Εκδ. Πουρναράς, Θεσ­σα­λο­νί­κη 2009.

Τσομπανίδης, Στ., «Ειρηναίος Γαλανάκης (Μητροπολίτης Κισάμου και Σελίνου)–Οικουμενικός διάλογος και ειρήνη: προσδιοριστικά της πορείας ενός ταπεινού ιεράρχη», του ίδιου, Οικουμενικά Πορτρέτα. Εκκλησιολογικές και κοινωνικοηθικές προσεγγίσεις, εκδ. Ostracon, Θεσσαλονίκη 2018.

Φούλτζαμ, Ρ. Φλεγόμενο στρώμα. Στοχασμοί για το νόημα της ζωής, εκδ. Δόμος, Αθήνα 2000.

Festschrift für Dr. Alexandros Papaderos, Ökumenisches Forum Nr.15 (Graz 1992).

Löwner, G., «ʹDIAKONIEʹ in der Orthodoxie ‐ die prophetische Dimension der Orthodoxen Akademie Kretas», Kirchen im Kontext unterschiedlicher Kulturen. Auf dem Weg ins dritte Jahrtausend, Chr. Felmy, et al. (Hrsg.), Göttingen 1991, 949‐956.

Papaderos, Al., «Erinnerungen für die Zukunft», στο: R. Gurney (Hg), 40 Jahre KEK, Genf 1999, 74–79.

Papaderos, Al., «The ‘gadfly’ on trial : The ‘political’ commitment of the World Council of Churches», στο: Voices of Unity. Essays in honor of Dr W. A. Visser ‘t  Hooft on the occasion of his 80th birthday, WCC, Geneva 1981, 78 -91  (²1983).

Papaderos, Al., «Our Ecumenical Diakonia‐Both Large and Small», K. Slack (ed.), Hope in the Desert, WCC, Geneva 1986, 91‐106.

* Στον Martin Niemöller αποδίδεται το απόφθεγμα (σε διάφορες παραλλαγές): «Όταν οι Ναζί πήραν τους κομμουνιστές, σιώπησα, γιατί δεν ήμουν κομμουνιστής. Όταν έκλεισαν μέσα τους σοσιαλδημοκράτες, σιώπησα, αφού δεν ήμουν σοσιαλδημοκράτης. Όταν πήραν τους συνδικαλιστές, σιώπησα, επειδή δεν ήμουν συνδικαλιστής. Όταν πήραν τους Εβραίους, σιώπησα, γιατί δεν ήμουν Εβραίος. Όταν πήραν εμένα, δεν υπήρχε πια κανείς που να μπορούσε να διαμαρτυρηθεί».