Η εισήγηση του Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ στο επιστημονικό συνέδριο με θέμα: «Fake News και Εκκλησία: Όταν η αλήθεια δοκιμάζεται στον φυσικό της χώρο»
Νομίζω ότι αποτελεί κοινή διαπίστωση όλων των εισηγητών του παρόντος συνεδρίου ότι το ποίμνιο της Εκκλησίας γίνεται πολύ συχνά στόχος όσων ηθελημένα διασπείρουν ψηφιακές ψευδείς ειδήσεις και κακόβουλες διαδόσεις (Fake News), οι οποίες στοχεύουν στη καλλιέργεια πνευματικού φόβου και απειλής. Χωρίς να θέλουμε να υπεισέλθουμε σε άλλα επιστημονικά πεδία, στα οποία δεν είμαστε ειδικοί, από την εμπειρική και μόνο επαφή μας με το φαινόμενο είμαστε πεπεισμένοι ότι αυτού του είδους οι ειδήσεις και διαδόσεις είτε αποτυπώνουν την ανασφάλεια και την πνευματική ανωριμότητα όσων τις διασπείρουν και απαντούν στις δικές τους προσωπικές ανάγκες είτε αποτυπώνουν προσωπικές ιδιοτελείς στοχεύσεις και επιδιώκουν στη χειραγώγηση του “ιερού λείμματος”, των “εκλεκτών”, οι οποίοι πρέπει να παραμείνουν περιχαρακωμένοι και επομένως ελεγχόμενοι από τους “πνευματικούς τους ηγήτορες”, οι οποίοι απολαμβάνουν την άσκηση πνευματικού ελέγχου.
Από τους δημιουργούς και διακινητές ψευδών ειδήσεων και κακόβουλων διαδόσεων και κοντά σε αυτές επίσης και ιδιοτελών και ανυπόστατων κρίσεων και αναλύσεων δεν ήταν δυνατό να διαφύγει ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα πρόσφατα γεγονότα στη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας· η απόδοση του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Πιστεύουμε δε ότι αποτελεί απολύτως χαρακτηριστική περίπτωση που χρειάζεται διεξοδικότερη μελέτη.
****
Ακόμα και μια επιφανειακή και βιαστική έρευνα στο διαδίκτυο επιβεβαιώνει την παραπάνω διαπίστωση ειδικά για τον τρόπο που παρουσιάστηκε και εξακολουθεί να παρουσιάζεται το ζήτημα της εκχώρησης του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας εκ μέρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Στην αναζήτησή μας για τη συγκέντρωση υλικού για την παρούσα ανακοίνωση στηριχθήκαμε σε ιστολόγια ειδησεογραφικού χαρακτήρα που δηλώνουν ότι υπηρετούν την ενημέρωση των αναγνωστών τους και όχι σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε προσωπικές ιστοσελίδες, οι οποίες αποτελούν χώρο καταγραφής και προβολής προσωπικών απόψεων, οι οποίες προφανώς και δεν αποσκοπούν στην ενημέρωση.
Σταχυολογώντας τις ψηφιακές ειδήσεις και κυρίως την παρουσίαση των απόψεων που διακινήθηκαν κατά το τελευταίο διάστημα σχετικά με το θέμα της εκχώρησης του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας μπορούμε να τις κατηγοριοποιήσουμε ως εξής:
Α. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ιδιαίτερα ο Οικουμενικός Πατριάρχης αμφισβητεί την Παράδοση και την Τάξη της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας και επιδιώκει την ανάδειξή του ως υπερεπισκόπου της Ανατολής κατά το πρότυπο του παπικού πρωτείου της Ρωμαιοκαθολικής Δυτικής Εκκλησίας με την οποία επιδιώκει να ενωθεί σε μια αντικανονική ένωση. Είναι ενδεικτικοί ορισμένοι τίτλοι που είδαν το φως της ψηφιακής δημοσιότητας: 1. «Νέα πυρά Ιλαρίωνα: Παπικές φιλοδοξίες του Φαναρίου – Επιβιώσαμε 10 αιώνες χωρίς κοινωνία με την Ρώμη»[1]. 2. «Το κόλπο γκρόσο για την ταφόπλακα στην Ορθοδοξία: Πως η ουκρανική εκκλησία θα “ενώσει” Φανάρι-Βατικανό»[2]. 3. «Έπεσαν οι μάσκες: Το Φανάρι θέλει “Πάπα της Ανατολής” – Σφοδρά πυρά εκατέρωθεν μετά την απόφαση της Μόσχας»[3]. 4. «Ιλαρίων: Αν η Κωνσταντινούπολη συνεχίσει θα τεθεί εκτός κανονικού χώρου – Έχει παπική στάση»[4]. 5. «Ρωσικές “βόμβες”: “Το Οικουμενικό Πατριαρχείο μετατρέπεται σε Ορθόδοξο Βατικανό” – Ιδού ο λόγος που Φανάρι-ΗΠΑ “καίγονται” για την ουκρανική αυτοκεφαλία»[5]. 6. «Να παραιτηθεῖ ὁ πατριάρχης Βαρθολομαῖος. Ἐπιβεβλημένη ἡ ἀντίδρασις ὅλων τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. Ντοκουμέντο ἀποκαλύπτει ὅτι ἑτοιμάζουν τὸ Βατικανὸν τῆς Ἀνατολῆς: “Ἵδρυσις ἐκκλησιαστικοῦ κράτους ἀναγνωρισμένου διὰ διεθνοῦς συμβάσεως κατὰ τὸ σταθερὸν καὶ διεθνῶς ἐπιβεβλημένον ἤδη ὑπόδειγμα τοῦ ἰσοτίμου ἐν τῇ Δύσει πρώτου θρόνου τῆς Ἁγίας Ἕδρας”»[6].
Β. Η εκχώρηση του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας εκ μέρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου συνδέεται με τις γεωπολιτικές εξελίξεις της ευρύτερης Νοτιοανατολικής και Ανατολικής Ευρώπης, τους σχεδιασμούς των Η.Π.Α. και τη σύγκρουσή τους με τη Ρωσία, στην οποία ενεπλάκη το Οικουμενικό Πατριαρχείο υιοθετώντας ευθέως αντιρωσική στάση, η οποία εξυπηρετεί τους σχεδιασμούς της Ουάσιγκτον και των συμμάχων της. Ορισμένες ενδεικτικές δημοσιεύσεις: 1. «Ανήμερα του Αγίου Ελευθερίου η πολιτική φυλάκισε την πίστη–Με “πατερούλη” τον Ποροσένκο και… “Θείο Σαμ” η νέα ουκρανική Εκκλησία–H πρώτη λειτουργία της νέας Εκκλησίας (ΒΙΝΤΕΟ)»[7]. 2. «Πέφτουν οι μάσκες! Οι Αμερικανοί πίσω από την ουκρανική αυτοκεφαλία»[8]. 3. «Πατριάρχης Μόσχας: Η απόφαση της Κωνσταντινούπολης για την Ουκρανία μέρος του παγκόσμιου σχεδίου καταστροφής της Ρωσικής Εκκλησίας»[9]. 4. «Οι μάσκες έπεσαν!–Οι ΗΠΑ πίσω από την Ουκρανική αυτοκεφαλία–Σημάδι εκ Θεού: Μύρο στάζει εικόνα της Παναγίας σε ρωσικό ναό στην Ουάσινγκτον»[10]. 5. «Πούτιν: Πίεση από την Αμερική»[11]. 6. «Nέα ρωσική σφοδρή επίθεση σε Φανάρι και ΗΠΑ»[12].
Γ. Η εκχώρηση του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο συνδέεται με τις οικονομικές του ανάγκες και την αναζήτηση νέων πόρων οι οποίοι μπορεί να προέλθουν είτε από την ίδια την Ουκρανία και τη ουκρανική διασπορά είτε από τις Η.Π.Α., των οποίων τα συμφέροντα, σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, υπηρετεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Είναι χαρακτηριστικές ορισμένες αναρτήσεις: 1. «Έγγραφο για μυστική συμφωνία Ποροσένκο–Οικουμενικού Πατριαρχείου: Βία στην Ουκρανία, απάθεια και επιθέσεις κατά των Ρώσων από το Φανάρι»[13]. 2. «Όλα όσα δεν ξέρετε για την νέα Ουκρανική Εκκλησία–Πού θα τα “σπάσουν” με το Φανάρι–Τα δολάρια των ενοριών, τα δικαιώματα του Πατριαρχείου και η “καραμπόλα” της Αυστραλίας»[14]. 3. «Όλα για τα ….ριάλια! Σφαγή στο Κίεβο για την προίκα της Εκκλησίας»[15]. 4. «Καταγγελίες ή “λάσπη στον ανεμιστήρα” για το Φανάρι; Η βαλίτσα, τα χρήματα των Ουκρανών και τα ακίνητα στο Κίεβο»[16]. 5. «Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει χρηματοδότηση από την Αμερική»[17]. 6. «Οι καραμέλες και οι σοκολάτες που έγιναν κτίρια και εγκαταστάσεις»[18].
Δ. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με την εκχώρηση του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας δεν διαρρηγνύει μόνο τις σχέσεις του με τη Ρωσική Εκκλησία αλλά διαταράσσει την ενότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ουκρανία αλλά και ευρύτερα της Καθ’ όλου Ορθοδοξίας. Είναι ενδεικτικές ορισμένες δημοσιεύσεις: 1. «H Mόσχα εμπλέκει το Οικουμενικό Πατριαρχείο με το Τρίτο Ράιχ!–Χάνει και την Αλβανία το Φανάρι στο ουκρανικό»[19]. 2. «ΒΟΜΒΑ! Τελεσίγραφο Σέρβων στον Βαρθολομαίο! Προς διακοπή κοινωνίας με το Φανάρι!»[20]. 3. «Μπορεί οι Ορθόδοξοι να είναι ποίμνιο, αλλά δεν είναι … πρόβατα κύριοι του Φαναρίου–Απέτυχε παταγωδώς η ίντριγκα με το Άγιο Όρος–Στριμωγμένο (sic) το Οικουμενικό Πατριαρχείο»[21]. 4. «Σκληρή γλώσσα από Μητρόπολη Πειραιώς και Βούλγαρο Επίσκοπο κατά του Φαναρίου για το ουκρανικό»[22]. 5. «Διαλύεται η Ορθοδοξία! Συνεχή αιτήματα για νέες αυτοκεφαλίες–Επόμενος στόχος η Σερβική Εκκλησία με αμερικανική αβάντα»[23]. 6. «Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης: Η Κωνσταντινούπολη των οικουμενιστών δημιουργεί σχίσματα»[24]. 7. «Έγινε το πρώτο βήμα για την αυτοκεφαλία της Ουκρανικής Εκκλησίας–”Παπικό” συγχωροχάρτι Φαναρίου στους σχισματικούς ανοίγει το κουτί της Πανδώρας για την Ορθοδοξία – Μόσχα: Πέρασαν την κόκκινη γςραμμή–Προς διακοπή κοινωνίας»[25]. 8. «Κίνδυνος ἐνδοχριστιανικοῦ ἐμφυλίου εἰς τήν Οὐκρανία»[26]. 9. «Ὁ Κωνσταντινουπόλεως ἀμφισβητεί τίς αὐτοκεφαλίες;»[27]. 10. «Μπάτσκας Ειρηναίος: Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έκανε το μεγαλύτερο λάθος στην ιστορία του Οικουμενικού Θρόνου»[28]. 11. «Σέρβος Επίσκοπος: Εάν η Ουκρανική Εκκλησία αποκτήσει το αυτοκέφαλο, το ίδιο θα συμβεί, σε π.Γ.Δ.Μ και Ελλάδα»[29].
***
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναζητήσουμε έστω και εν τάχει ποιοι βρίσκονται πίσω από τις παραπάνω ψηφιακές ειδήσεις, κρίσεις και αξιολογήσεις και να επιχειρήσουμε να διαφωτίσουμε κατά το δυνατό τα κίνητρά τους.
Πολλές από τις παραπάνω «ειδήσεις» αλλά και αναλύσεις που διακινήθηκαν στα σχετικά ιστολόγια προέρχονται κυρίως από την πλευρά της Ορθόδοξης Ρωσικής Εκκλησίας.
Συμπορευόμενες με τη ρωσική πλευρά και άλλες Τοπικές Εκκλησίες στάθηκαν κριτικά απέναντι στην εκχώρηση του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και σε ορισμένες περιπτώσεις δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στον πειρασμό της διάδοσης άδικων και ιδιοτελών κρίσεων και αξιολογήσεων.
Τέλος αρκετές «ειδήσεις», κρίσεις και αναλύσεις προήλθαν από ελληνικούς εκκλησιαστικούς κύκλους, οι οποίοι διάκεινται αρνητικά έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των πρωτοβουλιών του και οι οποίοι εκφράζονται είτε από θεσμικούς εκπροσώπους της Εκκλησίας της Ελλάδος είτε από εκπροσώπους της μερίδας των λεγόμενων «αποτειχισμένων» κληρικών της Εκκλησίας της Ελλάδος είτε τέλος από άλλους εκκλησιαστικούς με την ευρύτερη έννοια κύκλους που συμπορεύονται μαζί τους.
Για να έχουμε όμως μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των δημιουργών και διακινητών των παραπάνω «ειδήσεων», κρίσεων και αναλύσεων είναι απαραίτητο να προσπαθήσουμε, στον βαθμό βέβαια που αυτό είναι εφικτό, να εξακριβώσουμε τι προκάλεσε τη δημιουργία και διακίνησή τους.
Σε ότι αφορά τους εκτός Ελλαδικής Εκκλησίας δημιουργούς και διακινητές φαίνεται ότι τα κίνητρά τους συνδέονται πρωτίστως με τα γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά τους συμφέροντα. Αυτό είναι φανερό τόσο σε ό,τι αφορά τη ρωσική πλευρά[30] όσο και άλλες Εκκλησίες. Δεν πρέπει επίσης να υποτιμάται και η επιρροή, πολιτική και εκκλησιαστική, που άσκησε η ρωσική πλευρά στις ιεραρχίες ιδιαίτερα των Ορθοδόξων Σλαβικών Εκκλησιών και η οποία εκδηλώθηκε ιδιαίτερα έντονα κατά τη πραγματοποίηση της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου το 2016 στην Κρήτη[31].
Σε ό,τι αφορά δε τους εντός της Ελλαδικής Εκκλησίας δημιουργούς και διακινητές των παραπάνω «ειδήσεων», κρίσεων και αναλύσεων όλοι τους συγκλίνουν στην εκμετάλλευση του φόβου και της ανασφάλειας μιας μερίδας του ποιμνίου της Εκκλησίας απέναντι σε ο,τιδήποτε αμφισβητεί την ιδεολογικοποιημένη καθαρότητα της Ορθοδοξίας και κυρίως τις πρωτοβουλίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
***
Για να γίνει αντιληπτή όμως η απόσταση που χωρίζει τα πραγματικά γεγονότα που σχετίζονται με την εκχώρηση του Αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας από όλα τα παραπάνω θα πρέπει έστω και περιληπτικά και συμπυκνωμένα να καταγράψουμε τα πραγματικά γεγονότα λαμβάνοντας, ωστόσο, υπόψη μας ορισμένες βασικές προϋποθέσεις, οι οποίες είναι απαραίτητες για την τοποθέτηση του ζητήματος στις πραγματικές του διαστάσεις.
Α. Πριν απ’ όλα πρέπει να υπογραμμίσουμε τη μακραίωνη εμπειρία του Οικουμενικού Πατριαρχείου η οποία αποτυπώνεται στα συνοδικά κείμενα εκχώρησης του Αυτοκεφάλου στις κατά τόπους Εκκλησίας από τους μεσαιωνικούς χρόνους και μέχρι σήμερα.
Β. Σε όλες τις περιπτώσεις εκχώρησης Αυτοκεφάλου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο (και πάλι από τους μεσαιωνικούς χρόνους μέχρι και σήμερα) καθοριστική σημασία παίζει η ιστορική συγκυρία και τα ιστορικά δεδομένα που διαμορφώνουν τις συνθήκες μέσα στις οποίες εκχωρείται.
Γ. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Μεγάλου Φωτίου, η οποία αποτέλεσε οδηγό για την πράξη της Κωνσταντινουπόλεως «τά ἐκκλησιαστικά καί μάλιστα τά περί τῶν ἐνοριῶν δίκαια ταῖς πολιτικαῖς ἐπικρατείαις τε καί διοικήσεσι συμμεταβάλεσθαι εἴωθεν» και η οποία αποτυπώνει αξιωματικά την Παράδοση της Εκκλησίας που διατυπώθηκε και στις Οικουμενικές Συνόδους (τοῖς πολιτικοῖς καί δημοσίοις τύποις καί τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ἡ τάξις ἀκολουθήτω[32]).
Δ. Το Κανονικό Δίκαιο, αν και πρέπει να λειτουργεί ως κανόνας ζωής της Εκκλησίας, ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις η ζωή της Εκκλησίας και οι ιστορικές συγκυρίες το υπερβαίνουν και ενίοτε το παραμερίζουν.
Ε. Η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως αντιλαμβάνεται διαχρονικά τη θέση και τον ρόλο της σε σχέση με τις υπόλοιπες Τοπικές Εκκλησίες, οι οποίες αποσπάστηκαν από τη δικαιοδοσία της, ως Μητέρας Εκκλησίας. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι αυτή η συνείδηση αποτυπώνεται εύγλωττα στα πατριαρχικά και συνοδικά κείμενα της Κωνσταντινουπόλεως και παραμένει ζωντανή στη συνείδησή της μέχρι και σήμερα.
ΣΤ. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο πολιτεύεται στον σύγχρονο κόσμο με γνώμονα τη μακραίωνη εμπειρία του, η οποία διαμορφώθηκε σε έναν προνεωτερικό κόσμο στον οποίο ο εθνοφυλετισμός δεν είχε κάνει την εμφάνισή του. Έτσι, στη διάρκεια του 19ου και του 20ου αλλά όπως όλα δείχνουν και τον 21ο αιώνα αναγκάστηκε να καταδικάσει ως αίρεση τον εθνοφυλετισμό και να συγκρουσθεί με τις προτεραιότητες του σύγχρονου κόσμου, ο οποίος προσέγγιζε εντελώς διαφορετικά τη θέση και τον ρόλο της Εκκλησίας εντός των εθνικών κρατών που σχηματίστηκαν στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Ζ. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει αποδείξει διαχρονικά ότι δεσμεύεται απόλυτα από τα συνοδικά κείμενα που απολύει και τα οποία άλλοτε φαίνεται ότι περιορίζουν τη δικαιοδοσία του και άλλοτε την διευρύνουν. Η σταθερή προσήλωσή του, ωστόσο, στα κείμενα αυτά τελικά το ευνοεί, καθώς γνωρίζει καλά από την υπερχιλιόχρονη εμπειρία του να υπομένει και να περιμένει – μια αρετή την οποία δεν έχουν κατακτήσει οι θυγατέρες της Τοπικές Εκκλησίες, οι οποίες συχνά συμπλέοντας με εγκόσμιες σκοπιμότητες επιλέγουν τη σύγκρουση από τη συνδιαλλαγή.
Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραπάνω προϋποθέσεις νομίζω ότι αποκαλύπτονται τα γεγονότα στις πραγματικές τους διαστάσεις. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αξιοποιώντας στην παρούσα ιστορική συγκυρία τα δικαιώματά του που απορρέουν από τους κανόνες και τα συνοδικά του κείμενα σχετικά με τη δικαιοδοσία του στην Ουκρανία εισάκουσε το αίτημα της πολιτικής και εκκλησιαστικής ηγεσίας της χώρας και παραχώρησε αυτό – δηλαδή την Αυτοκεφαλία – που όλοι όσοι κατηγορούν σήμερα το Οικουμενικό Πατριαρχείο έλαβαν παλαιότερα και οι ίδιοι –και ενίοτε– εκβιαστικά και παραμερίζοντας πλήρως το Κανονικό Δίκαιο της Εκκλησίας, το οποίο τώρα επικαλούνται.
Σε ό,τι αφορά δε στην περίφημη πρόταση για τη σύγκληση μιας Πανορθοδόξου Συνόδου, η οποία θα μπορούσε να συζητήσει το θέμα, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι σε μία μόνο περίπτωση στην ιστορία της Εκκλησίας η χορήγηση του Αυτοκεφάλου συζητήθηκε από οικουμενική σύνοδο–η περίπτωση της Εκκλησίας της Κύπρου. Όλες οι άλλες περιπτώσεις εκχώρησης Αυτοκεφαλίας εκ μέρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου στηρίχθηκαν στις αποφάσεις της Αγίας Συνόδου του χωρίς να τεθεί ποτέ μέχρι σήμερα πρόβλημα κανονικότητας στη πράξη χορήγησης της Αυτοκεφαλίας.
Δεν πρέπει επίσης να ξεχνούμε ότι το ζήτημα της χορήγησης του Αυτοκεφάλου ενώ είχε συμπεριληφθεί αρχικά στα προς συζήτηση θέματα της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης τελικά εξαιτίας της προσκόλλησης της Ρωσικής Εκκλησίας σε λεπτομέρειες ήσσονος σημασίας που δεν είχαν σχέση με την ουσία του ζητήματος αποσύρθηκε και δεν συζητήθηκε ποτέ[33].
Τέλος αναφορικά με το άλλο ζήτημα που θέτουν πολλές πλευρές, αυτό της κανονικότητας ή μη των χειροτονιών των μέχρι πρότινος σχισματικών ιεραρχών της Ουκρανίας θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ουσιαστικά ποτέ δεν εφαρμόστηκε η αναχειροτονία – η δε επαναφορά του ζητήματος αυτού, αν και θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι δεν αποτελεί επουσιώδες ζήτημα, καταλήγει ωστόσο, σχολαστική εμμονή δεδομένου ότι τελικά η Εκκλησία και μόνο αυτή είναι που δίδει ισχύ στα μυστήριά της.
Νομίζω ότι δεν χρειάζεται να προσθέσει κάποιος περισσότερα για να αποκαλυφθεί η απόσταση που χωρίζει τα πραγματικά γεγονότα που σχετίζονται με την εκχώρηση του Αυτοκεφάλου στην Εκκλησία της Ουκρανίας από τις ψευδείς ειδήσεις, τις ανακριβείς αναλύσεις και τα υποβολιμαία σχόλια. Θα ήθελα κλείνοντας να θυμίσω μια αποστροφή της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχη από την αναστάσιμη Θεία Λειτουργία που τελέσθηκε στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου στην Κωνσταντινούπολη: «Ο άνθρωπος χρειάζεται την αλήθεια διά να τον ελευθερώσει από τα ψεύδη, από τις σκοπιμότητες, από τα συμφέροντα, από τα fake news.”Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς”»[34].
[1] https://www.pentapostagma.gr/2019/01/%ce%bd%ce%ad%ce%b1-%cf%80%cf%85%cf%81%ce%ac-%ce%b9%ce%bb%ce%b1%cf%81%ce%af%cf%89%ce%bd%ce%b1-%cf%80%ce%b1%cf%80%ce%b9%ce%ba%ce%ad%cf%82-%cf%86%ce%b9%ce%bb%ce%bf%ce%b4%ce%bf%ce%be%ce%af%ce%b5%cf%82.html
[2] https://www.pentapostagma.gr/2019/01/%cf%84%ce%bf-%ce%ba%cf%8c%ce%bb%cf%80%ce%bf-%ce%b3%ce%ba%cf%81%cf%8c%cf%83%ce%bf-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%cf%84%ce%b1%cf%86%cf%8c%cf%80%ce%bb%ce%b1%ce%ba%ce%b1-%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd.html
[3] https://www.pentapostagma.gr/2018/10/%ce%ad%cf%80%ce%b5%cf%83%ce%b1%ce%bd-%ce%bf%ce%b9-%ce%bc%ce%ac%cf%83%ce%ba%ce%b5%cf%82-%cf%84%ce%bf-%cf%86%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%81%ce%b9-%ce%b8%ce%ad%ce%bb%ce%b5%ce%b9-%cf%80%ce%ac%cf%80%ce%b1.html
[4] https://www.pentapostagma.gr/2018/10/%ce%b9%ce%bb%ce%b1%cf%81%ce%af%cf%89%ce%bd-%ce%b1%ce%bd-%ce%b7-%ce%ba%cf%89%ce%bd%cf%83%cf%84%ce%b1%ce%bd%cf%84%ce%b9%ce%bd%ce%bf%cf%8d%cf%80%ce%bf%ce%bb%ce%b7-%cf%83%cf%85%ce%bd%ce%b5%cf%87%ce%af.html
[5] https://www.pentapostagma.gr/2018/09/%cf%81%cf%89%cf%83%ce%b9%ce%ba%ce%ad%cf%82-%ce%b2%cf%8c%ce%bc%ce%b2%ce%b5%cf%82-%cf%84%ce%bf-%ce%bf%ce%b9%ce%ba%ce%bf%cf%85%ce%bc%ce%b5%ce%bd%ce%b9%ce%ba%cf%8c-%cf%80%ce%b1%cf%84.html
[6] http://orthodoxostypos.gr/%ce%bd%ce%b1-%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%b9%cf%84%ce%b7%ce%b8%ce%b7-%ce%bf-%cf%80%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b9%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b7%cf%83-%ce%b2%ce%b1%cf%81%ce%b8%ce%bf%ce%bb%ce%bf%ce%bc%ce%b1%ce%b9/
[7] https://www.pentapostagma.gr/2018/12/%ce%b1%ce%bd%ce%ae%ce%bc%ce%b5%cf%81%ce%b1-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%b1%ce%b3%ce%af%ce%bf%cf%85-%ce%b5%ce%bb%ce%b5%cf%85%ce%b8%ce%b5%cf%81%ce%af%ce%bf%cf%85-%ce%b7-%cf%80%ce%bf%ce%bb%ce%b9%cf%84%ce%b9.html
[8] https://www.pentapostagma.gr/2018/12/%cf%80%ce%ad%cf%86%cf%84%ce%bf%cf%85%ce%bd-%ce%bf%ce%b9-%ce%bc%ce%ac%cf%83%ce%ba%ce%b5%cf%82-%ce%bf%ce%b9-%ce%b1%ce%bc%ce%b5%cf%81%ce%b9%ce%ba%ce%b1%ce%bd%ce%bf%ce%af-%cf%80%ce%af%cf%83%cf%89-%ce%b1.html
[9] https://www.pentapostagma.gr/2018/10/%cf%80%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b9%ce%ac%cf%81%cf%87%ce%b7%cf%82-%ce%bc%cf%8c%cf%83%cf%87%ce%b1%cf%82-%ce%b7-%ce%b1%cf%80%cf%8c%cf%86%ce%b1%cf%83%ce%b7-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%ba%cf%89%ce%bd%cf%83%cf%84.html
[10] https://www.pentapostagma.gr/2018/09/%ce%bf%ce%b9-%ce%bc%ce%ac%cf%83%ce%ba%ce%b5%cf%82-%ce%ad%cf%80%ce%b5%cf%83%ce%b1%ce%bd-%ce%bf%ce%b9-%ce%b7%cf%80%ce%b1-%cf%80%ce%af%cf%83%cf%89-%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%bf%cf%85.html
[11] http://orthodoxostypos.gr/%cf%80%ce%bf%cf%8d%cf%84%ce%b9%ce%bd-%cf%80%ce%af%ce%b5%cf%83%ce%b7-%ce%b1%cf%80%ce%bf-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b1%ce%bc%ce%b5%cf%81%ce%b9%ce%ba%ce%ae/
[12] https://www.pentapostagma.gr/2018/12/n%ce%ad%ce%b1-%cf%81%cf%89%cf%83%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%cf%83%cf%86%ce%bf%ce%b4%cf%81%ce%ae-%ce%b5%cf%80%ce%af%ce%b8%ce%b5%cf%83%ce%b7-%cf%83%ce%b5-%cf%86%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%81%ce%b9-%ce%ba%ce%b1%ce%b9.html
[13] https://www.pentapostagma.gr/2019/03/%ce%ad%ce%b3%ce%b3%cf%81%ce%b1%cf%86%ce%bf-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%ce%bc%cf%85%cf%83%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%cf%83%cf%85%ce%bc%cf%86%cf%89%ce%bd%ce%af%ce%b1-%cf%80%ce%bf%cf%81%ce%bf%cf%83%ce%ad%ce%bd.html
[14] https://www.pentapostagma.gr/2019/01/%cf%8c%ce%bb%ce%b1-%cf%8c%cf%83%ce%b1-%ce%b4%ce%b5%ce%bd-%ce%be%ce%ad%cf%81%ce%b5%cf%84%ce%b5-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%bd%ce%ad%ce%b1-%ce%bf%cf%85%ce%ba%cf%81%ce%b1%ce%bd%ce%b9%ce%ba.html
[15] https://www.pentapostagma.gr/category/εκκλησία/page/75
[16] https://www.pentapostagma.gr/2018/11/%ce%ba%ce%b1%cf%84%ce%b1%ce%b3%ce%b3%ce%b5%ce%bb%ce%af%ce%b5%cf%82-%ce%ae-%ce%bb%ce%ac%cf%83%cf%80%ce%b7-%cf%83%cf%84%ce%bf%ce%bd-%ce%b1%ce%bd%ce%b5%ce%bc%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%ae%cf%81%ce%b1.html
[17] http://orthodoxostypos.gr/%ce%bf-%cf%80%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b9%ce%ac%cf%81%cf%87%ce%b7%cf%82-%ce%b2%ce%b1%cf%81%ce%b8%ce%bf%ce%bb%ce%bf%ce%bc%ce%b1%ce%af%ce%bf%cf%82-%ce%ad%cf%87%ce%b5%ce%b9-%cf%87%cf%81%ce%b7%ce%bc%ce%b1/
[18] http://orthodoxostypos.gr/%CE%BF%CE%B9-%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%AD%CE%BB%CE%B5%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF%CE%B9-%CF%83%CE%BF%CE%BA%CE%BF%CE%BB%CE%AC%CF%84%CE%B5%CF%82-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CE%AD%CE%B3%CE%B9%CE%BD/
[19] https://www.pentapostagma.gr/2019/03/h-m%cf%8c%cf%83%cf%87%ce%b1-%ce%b5%ce%bc%cf%80%ce%bb%ce%ad%ce%ba%ce%b5%ce%b9-%cf%84%ce%bf-%ce%bf%ce%b9%ce%ba-%cf%80%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b9%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b5%ce%af%ce%bf-%ce%bc%ce%b5-%cf%84.html
[20] https://www.pentapostagma.gr/2019/02/%ce%b2%ce%bf%ce%bc%ce%b2%ce%b1-%cf%84%ce%b5%ce%bb%ce%b5%cf%83%ce%af%ce%b3%cf%81%ce%b1%cf%86%ce%bf-%cf%83%ce%ad%cf%81%ce%b2%cf%89%ce%bd-%cf%83%cf%84%ce%bf%ce%bd-%ce%b2%ce%b1%cf%81%ce%b8%ce%bf%ce%bb.html
[21] https://www.pentapostagma.gr/2019/02/%ce%bc%cf%80%ce%bf%cf%81%ce%b5%ce%af-%ce%bf%ce%b9-%ce%bf%cf%81%ce%b8%cf%8c%ce%b4%ce%bf%ce%be%ce%bf%ce%b9-%ce%bd%ce%b1-%ce%b5%ce%af%ce%bd%ce%b1%ce%b9-%cf%80%ce%bf%ce%af%ce%bc%ce%bd%ce%b9%ce%bf-%ce%b1.html
[22] https://www.pentapostagma.gr/2019/02/%cf%83%ce%ba%ce%bb%ce%b7%cf%81%ce%ae-%ce%b3%ce%bb%cf%8e%cf%83%cf%83%ce%b1-%ce%b1%cf%80%cf%8c-%ce%bc%ce%b7%cf%84%cf%81%cf%8c%cf%80%ce%bf%ce%bb%ce%b7-%cf%80%ce%b5%ce%b9%cf%81%ce%b1%ce%b9%cf%8e%cf%82.html
[23] https://www.pentapostagma.gr/2018/12/%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%bb%cf%8d%ce%b5%cf%84%ce%b1%ce%b9-%ce%b7-%ce%bf%cf%81%ce%b8%ce%bf%ce%b4%ce%bf%ce%be%ce%af%ce%b1-%cf%83%cf%85%ce%bd%ce%b5%cf%87%ce%ae-%ce%b1%ce%b9%cf%84%ce%ae%ce%bc%ce%b1%cf%84.html
[24] https://www.pentapostagma.gr/2018/11/%cf%80%cf%81%cf%89%cf%84-%ce%b8%ce%b5%cf%8c%ce%b4%cf%89%cf%81%ce%bf%cf%82-%ce%b6%ce%ae%cf%83%ce%b7%cf%82-%ce%b7-%ce%ba%cf%89%ce%bd%cf%83%cf%84%ce%b1%ce%bd%cf%84%ce%b9%ce%bd%ce%bf%cf%8d%cf%80%ce%bf.html
[25] https://www.pentapostagma.gr/2018/10/%ce%b5%ce%ba%cf%84%ce%b1%ce%ba%cf%84%ce%bf-%ce%ad%ce%b3%ce%b9%ce%bd%ce%b5-%cf%84%ce%bf-%cf%80%cf%81%cf%8e%cf%84%ce%bf-%ce%b2%ce%ae%ce%bc%ce%b1-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b1%cf%85%cf%84.html
[26] http://orthodoxostypos.gr/%ce%ba%ce%b9%ce%bd%ce%b4%cf%85%ce%bd%ce%bf%cf%83-%ce%b5%ce%bd%ce%b4%ce%bf%cf%87%cf%81%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%b9%ce%b1%ce%bd%ce%b9%ce%ba%ce%bf%cf%85-%ce%b5%ce%bc%cf%86%cf%85%ce%bb%ce%b9%ce%bf%cf%85/
[27] http://orthodoxostypos.gr/%ce%bf-%ce%ba%cf%89%ce%bd%cf%83%cf%84%ce%b1%ce%bd%cf%84%ce%b9%ce%bd%ce%bf%cf%85%cf%80%cf%8c%ce%bb%ce%b5%cf%89%cf%82-%ce%b1%ce%bc%cf%86%ce%b9%cf%83%ce%b2%ce%b7%cf%84%ce%b5%ce%af-%cf%84%ce%b9%cf%82/
[28] http://orthodoxostypos.gr/%ce%bc%cf%80%ce%ac%cf%84%cf%83%ce%ba%ce%b1%cf%82-%ce%b5%ce%b9%cf%81%ce%b7%ce%bd%ce%b1%ce%af%ce%bf%cf%82-%ce%bf-%cf%80%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b9%ce%ac%cf%81%cf%87%ce%b7%cf%82-%ce%ba%cf%89%ce%bd%cf%83/
[29] https://www.katanixis.gr/2018/09/blog-post_652.html#more
[30] Βλ. ενδεικτικά «Πρόκειται για τη Ρωσία, όχι για το Θεό» (https://tvxs.gr/news/kosmos/prokeitai-gia-ti-rosia-oxi-gia-theo)
[31] Βλ. ενδεικτικά «Τα άδηλα και κρύφια ανομήματα του εκκλησιαστικού ρωσικού ιμπεριαλισμού κατά των Ορθοδόξων Εκκλησιών της καθ´ ημάς Ανατολής» (https://www.exapsalmos.gr/2019/02/16/ta-adila-kai-kryfia-anomimata-toy-ekklisiastikoy-rosikoy-imperialismoy-kata-ton-orthodoxon-ekklision-tis-kath-imas-anatolis-grafei-o-ioannis-el-sidiras/). ………………………………………………………..
[32] Δ’ Οἰκουμ. Σύν. ιζ’ – Στ’ Οἰκουμ. Σύν. λη’
[33] https://orthodoxia.info/news/%cf%84%ce%b1-%ce%b8%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%83%ce%b9%ce%bc%ce%b1-%ce%b1%ce%bc%ce%b1%cf%81%cf%84%ce%ae%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%bc%cf%8c%cf%83%cf%87%ce%b1%cf%82-%cf%80%ce%bf%cf%85/
[34] https://orthodoxia.info/news/%ce%b2%ce%b1%cf%81%ce%b8%ce%bf%ce%bb%ce%bf%ce%bc%ce%b1%ce%af%ce%bf%cf%82-%ce%b1%cf%80%ce%b5%ce%bb%ce%b5%cf%85%ce%b8%ce%b5%cf%81%cf%89%ce%b8%ce%b5%ce%af%cf%84%ce%b5-%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b1-fak/
