Το τελευταίο δείπνο του Ιησού: Ανατομία και σημασία (Μέρος Α΄)

BM_153

Του Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ Χαράλαμπου Γ. Ατματζίδη

Στο πρώτο μέρος του άρθρου μας για το τελευταίο δείπνο του Ιησού θα εξετάσουμε τη γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα, την τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ) και το τελευταίο δείπνο του Ιησού (Μκ 14,12-26 πρλ.) σε ό,τι αφορά τα ιστορικά ζητήματα και τον αφηγηματικό του χαρακτήρα. Στο δεύτερο μέρος θα συνεχίζουμε με την εξέταση της αφήγησης του τελευταίου δείπνου του Ιησού σε σχέση με τη διακειμενικότητα και με την τελετουργία. Θα κλείσουμε με τη σημασία της αφήγησης του τελευταίου δείπνου του Ιησού.

Αναμφισβήτητα η σταύρωση του Ιησού συνιστά το αποκορύφωμα της αφήγησης του Πάθους του Ιησού. Ο θάνατος του Ιησού πάνω στον σταυρό συνιστά το τελευταίο επεισόδιο, του επικών διαστάσεων αφηγήματος που σύνθεσε πρώτος ο Ευαγγελιστής Μάρκος.

Ταυτόχρονα όμως ο θάνατος του Ιησού ριζώνει για τα καλά στο παρελθόν του Ιησού, στη δράση του στο Ισραήλ. Το βαθύ ριζικό σύστημα, που στηρίζει το κορυφαίο γεγονός του θανάτου του Ιησού αλλά και της Ανάστασής του (Μκ 8,31· 9,31· 10,34), αρχίζει ν’ αναδεικνύεται για τα καλά με τις δύο τελευταίες σημαδιακές πράξεις του Ιησού. Αυτές είναι  η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό της Ιερουσαλήμ και το τελευταίο δείπνο του Ιησού, στο οποίο θ’ αναφερθούμε αναλυτικά.

BM_50

Ι

Η γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα και η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ)

Πριν όμως από την αναφορά μας στο τελευταίο δείπνο του Ιησού, θα προβούμε σε μια συνοπτική περιγραφή της γιορτής του Εβραϊκού Πάσχα και της τελετουργίας του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ) [1]. Η γνώση των δύο αυτών κύριων θεμάτων της ισραηλιτικής θρησκείας έχει μεγάλη σημασία για την κατανόηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού. Αναλυτικά:

α) Η γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα αποτελούσε τη μεγαλύτερη γιορτή του εβραϊκού εορτολογίου. Το όνομά της προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «πέσαχ» που σημαίνει πέρασμα και διάβαση και θεσμοθετήθηκε την παραμονή της εξόδου των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο (Εξ 12,1-13.16) και σε ανάμνηση της σωτηρίας τους κατά την παρέλευση του τιμωρού αγγέλου (Εξ 12,26-27). Αυτός σκότωσε τους Αιγύπτιους και προσπέρασε τα σπίτια των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο και έτσι γλύτωσαν οι οικογένειές τους.

Το Εβραϊκό Πάσχα αποτελούσε οικογενειακή γιορτή. Γιορτάζονταν νύχτα, στην πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, την 14η ημέρα του μήνα Νισάν (Μάρτιο με Απρίλιο). Το τυπικό της γιορτής περιλάμβανε προμήθεια ενός χρονιάρικου αρσενικού και χωρίς σωματικό ελάττωμα  αρνιού ή κατσικιού,  σφαγή του προς το βράδυ, επίχριση της θύρας του σπιτιού με το αίμα του, ψήσιμο και βρώση του πασχαλίου θύματος (χωρίς θραύση των οστών του) μαζί με άζυμο άρτο, και πικρά χόρτα (σε ανάμνηση της δουλείας στην Αίγυπτο). Όλα γίνονταν σε ατμόσφαιρα βιαστικής αναχώρησης. Οι παρόντες στο δείπνο φορούσαν ζώνη στη μέση, και κρατούσαν ραβδί στο χέρι. Η γιορτή ήταν θυσία οικογενειακή, που γινόταν στο σπίτι, όχι σε κάποιο ιερό ή θυσιαστήριο και χωρίς τη μεσολάβηση ιερατείου. Μετά τη θρησκευτική μεταρρύθμιση του Ιωσία, το Πάσχα επιτρεπόταν να γιορτάζεται μόνο στην Ιερουσαλήμ με αποτέλεσμα η γιορτή ν’ αποκτήσει ιεροαποδημικό χαρακτήρα. Η σφαγή των αρνιών ή κατσικιών γινόταν πλέον στον Ναό της Ιερουσαλήμ, το δείπνο όμως γινόταν στο σπίτι. Το πασχάλιο δείπνο περιλάμβανε, εκτός των όσων αναφέραμε παραπάνω, ευλογία του άζυμου άρτου από τον αρχηγό της οικογένειας, αφήγηση σχετική με το ιστορικό της εξόδου από την Αίγυπτο και την απελευθέρωση από τη δουλεία, υμνολογία και οινοποσία. Σημειώνουμε ότι οι ιδιοκτήτες των σπιτιών στην Ιερουσαλήμ όφειλαν να διαθέτουν χώρους στους προσκυνητές από την επαρχία για τη γιορτή.

Από την εποχή αυτή επίσης, συνδέεται η θυσία του Πάσχα με τη γιορτή των Άζυμων (Εξ 13,3-10). Αυτή η γιορτή σχετίζεται με την βρώση άζυμου άρτου, δηλαδή άρτου που δεν είχε ζυμωθεί με τη βοήθεια μαγιάς. Σημειώνουμε σχετικά ότι η ζύμωση ως διαδικασία αλλοίωσης της αρχικής κατάστασης  των συστατικών του άρτου, εθεωρείτο σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής, ότι καταστρέφει την καθαρότητα του άρτου και γι’ αυτό δεν επιτρεπόταν κατά την προσφορά των θυσιών η χρήση ένζυμου άρτου, δηλαδή άρτου παρασκευασμένου με τη βοήθεια μαγιάς (πρβλ. Εξ 23,18· Λευ 2,11· 7,12). Ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Εβραϊκού Πάσχα, της σημαντικότερης γιορτής των Ισραηλιτών, δεν έπρεπε να υπάρχει ζύμη στα σπίτια (πρβλ. Εξ 12,18-20). Άζυμο άρτο έτρωγαν ή χρησιμοποιούσαν επίσης κατά την περίοδο του θερισμού (Ρουθ 2,14) ή σε έκτακτες περιπτώσεις (Γεν 19,3). Ο άζυμος άρτος παρασκευαζόταν μόνον με αλεύρι και νερό και είχε το σχήμα λαγάνας διαμέτρου 20-50 εκατοστών και πάχους 0,2-1 εκατοστών. Η γιορτή των άζυμων ήταν εφταήμερη γιορτή, η οποία άρχιζε από την επομένη της γιορτής του Πάσχα, δηλαδή διαρκούσε από 15 μέχρι 21 του μήνα Νισάν. Η στενή σύνδεση των δύο εορτών είχε ως συνέπεια να καταστούν οι όροι «Πάσχα» και «Άζυμα» ταυτόσημοι στη γλώσσα του Ισραηλιτικού λαού και να δηλώνουν ολόκληρη την περίοδο κατά την οποία έτρωγαν τον άζυμο άρτο, αφού προηγουμένως είχαν απομακρύνει όλα τα αποθέματα ζύμης από τα σπίτια (πρβλ. και Α΄ Κορ 5,6-8).

β) Η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ=σειρά). Αξιοπρόσεκτο για το θέμα μας είναι ότι κατά την αναμνηστική γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα (Εξ 12,25), ακολουθείται μια συγκεκριμένη τελετουργία (Εξ 12,14). Αυτή αποσκοπεί να ενσωματώσει το αρνί, τον άζυμο άρτο και τα πικρά χόρτα και να προκαλέσει ερωτήσεις, έτσι ώστε η ιστορία της Εξόδου να επαναλαμβάνεται από γενιά σε γενιά (Εξ 12,26-27).

Η τελετουργία αυτή άρχισε να σχηματοποιείται τον πρώτο μ.Χ. αιώνα, πιθανόν μετά την καταστροφή του Ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ.. Αυτή περιλαμβάνει διάφορα τελετουργικά στοιχεία, τα οποία υπάρχουν μέχρι σήμερα, μαζί με νέα τελετουργικά στοιχεία. Η τελετουργία περιλαμβάνει με συγκεκριμένη σειρά διάφορα κείμενα από την Eβραϊκή Βίβλο (Thanakh), προσευχές, ύμνους, αφηγήσεις, βρώση συγκεκριμένων φαγητών και πόση οίνου και περιγράφεται στη Μισνά[2]. Σχηματικά η τελετουργία αυτή έχει ως εξής:

Η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ)

  1. Προετοιμασία του πασχαλίου δείπνου
  • Απομάκρυνση από το σπίτι οτιδήποτε έχει σχέση με ένζυμο άρτο.
  • Προετοιμασία όλου του σπιτικού για τη γιορτή.
  • Σύναξη της οικογένειας γύρω από το πασχάλιο τραπέζι. Οι θέσεις είναι προκαθορισμένες. Ο αρχηγός της οικογένειας κάθεται στο κεφάλι του γιορτινού τραπεζιού και διευθύνει τα δρώμενα. Στα δεξιά του κάθεται ο νεότερος για να εκπληρώσει αργότερα έναν ειδικό ρόλο στη διάρκεια της γιορτής. Αριστερά του κάθεται ο τιμώμενος επισκέπτης, θέση που μερικές φορές κρατιέται για τον προφήτη Ηλία.
  • 2. Πασχάλιο δείπνο
  • Έναρξη του τελετουργικού του πασχαλίου δείπνου (σέντερ) από τη μητέρα του σπιτιού. Αυτή ανάβει τα πασχαλινά κεριά και απαγγέλλει την ευλογία προς τον Θεό.
  • Η τελετή των τεσσάρων ποτηριών Αυτή στηρίζεται στις τέσσερεις φράσεις του Θεού προς τους Ισραηλίτες που περιγράφουν την απελευθέρωση από τη Αίγυπτο (Εξ 6,6-7). Οι φράσεις αυτές διαβάζονται ξεχωριστά η κάθε μια και συνοδεύονται από ένα ποτήρι με οίνο.
    • Το πρώτο ποτήρι. Αρχίζοντας την τελετή, ο πατέρας μοιράζει το πρώτο ποτήρι του οίνου και ζητάει απ’ όλους να σηκωθούν απ’ το τραπέζι. Έπειτα σηκώνει το ποτήρι του ψηλά και απαγγέλλει την προσευχή για την ευλογία του οίνου (κιντούς). Το πρώτο ποτήρι αντιπροσωπεύει το Εξ 6,6α (:«Εγώ είμαι ο Κύριος. Θα σας απαλλάξω από το βάρος της δουλείας που σας έχουν επιβάλλει οι Αιγύπτιοι» [Μετ. ΕΒΕ]).
      • Το πλύσιμο των χεριών (Ουρχάτζ)
      • Η βρώση πράσινου λαχανικού (καρπάς)
      • Το κόψιμο του μεσαίου αζύμου – ματζά (γιαχάτζ).
      • Οι τέσσερεις ερωτήσεις του νεότερου μέλους της οικογένειας για το Πάσχα και την τελετουργία του.
    • Το δεύτερο ποτήρι. Οι παριστάμενοι πίνουν το δεύτερο ποτήρι του οίνου και ο πατέρας απαντά τις ερωτήσεις. Το δεύτερο ποτήρι αντιπροσωπεύει το Εξ 6,6β (:«(Εγώ είμαι ο Κύριος)…θα σας λυτρώσω από την καταπίεσή τους» [Μετ. ΕΒΕ]).
      • Το βούτηγμα του άζυμου άρτου (ματζά). Όλοι οι συμμετέχοντες πλένουν τα χέρια τους για δεύτερη φορά για τελετουργικό καθαρισμό. Μετά ο πατέρας παίρνει το πάνω ματζά και το υπόλοιπο από το μεσαίο ματζά, τα κομματιάζει και τα διαμοιράζει σε όλους. Όλοι πρέπει να φάνε ένα κομμάτι ματζά βουτηγμένο στα χαζερέτ (πικρά χόρτα) και στο χαροσέτ (γλυκό μίγμα από μήλα, καρύδια και κανέλα). Καθένας βάζει λίγα πικρά χόρτα ανάμεσα σε δυο κομμάτια ματζά.
      • Μοίρασμα του δείπνου, που αποτελούνταν από ψητό αρνί, σερβιρισμένο με πικρά χόρτα κι άζυμο άρτο (Σήμερα, το πασχάλιο δείπνο έχει διαφοροποιηθεί).
      • Αναζήτηση του κρυμμένου ματζά και βρώση του.
    • Το τρίτο ποτήρι. Οι παριστάμενοι πίνουν το τρίτο ποτήρι του οίνου, το ποτήρι της λύτρωσης, Το τρίτο ποτήρι αντιπροσωπεύει το Εξ 6,6γ (:«(Εγώ είμαι ο Κύριος)…θα σας ελευθερώσω με τη μεγάλη μου δύναμη και επιβάλλοντάς τους βαριές ποινές» [Μετ. ΕΒΕ]). Σημειώνουμε ότι το Εβραϊκό Πάσχα συνδέεται στενά με τη ελπίδα για τον ερχομό του Μεσσία. Μετά το τρίτο ποτήρι του οίνου, στέλνουν ένα παιδί στην μπροστινή πόρτα για να υποδεχθεί γεμάτο ελπίδα τον προφήτη Ηλία. Ελπίζουν ότι ο προφήτης θα μπει, θα πιει τον οίνο που του έχουν φυλάξει, και θα ανακοινώσει τον ερχομό του Μεσσία (πρβλ. Μαλ 3,23: «Εγώ θα σας στείλω τον Ηλία τον προφήτη, προτού έρθει η μεγάλη και φοβερή ημέρα, που εγώ ο Κύριος θα επιφέρω την τιμωρία μου» [Μετ. ΕΒΕ]).
    • Το τέταρτο ποτήρι. Οι παριστάμενοι πίνουν το τέταρτο ποτήρι του οίνου, το ποτήρι της αποδοχής ή του αίνου, που αντιπροσωπεύει το Εξ 6,7 (:«Θα σας κάνω λαό μου και θα είμαι ο Θεός σας· και θα μάθετε ότι είμαι εγώ, ο Κύριος ο Θεός σας, που σας απάλλαξα από την καταδυνάστευση της Αιγύπτου» [Μετ. ΕΒΕ]).
  • Απαγγέλλεται ο τελικός ύμνος (Χαλλέλ), που είναι ο συνδυασμός των Ψαλμών 115-118 [ΜΚ].
  • Η τελετουργία ολοκληρώνεται με τραγούδια και με την ευχή να γιορταστεί το επόμενο Πάσχα στην Ιερουσαλήμ.

Υπογραμμίζουμε ότι η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου μας είναι χρήσιμη για να αποκωδικοποιήσουμε συγκεκριμένες σκηνές από την αφήγηση του Μάρκου για το τελευταίο δείπνο του Ιησού.

BM_151

ΙΙ

Το τελευταίο δείπνο του Ιησού (Μκ 14,12-26) – Ιστορικά ζητήματα και αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού

Το τελευταίο δείπνο του Ιησού (Μκ 14,12-26) είναι πολυσήμαντο και συνδέεται με ζητήματα ιστορικά, αφού αυτό πραγματοποιήθηκε σ’ ένα συγκεκριμένο τόπο και σε μια συγκεκριμένη περίοδο. Επίσης στην αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού από τον Μάρκο, αλλά και τους άλλους Συνοπτικούς εντοπίζουμε σημαντικά θεολογικά και τελετουργικά στοιχεία.

Σε ότι αφορά τα ιστορικά ζητήματα και την αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού παρατηρούμε ότι ο Ευαγγελιστής Μάρκος στηρίζεται είτε σε δικές του εμπειρίες είτε σε συγκεκριμένες παραδόσεις που ο ίδιος έχει στη διάθεσή του.

  1. i) Σε ότι αφορά τα σχετικά ιστορικά ζητήματα, επισημαίνουμε ότι τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας για το τελευταίο δείπνο του Ιησού βρίσκονται στη σχετική ευαγγελική αφήγηση. Πάλι λοιπόν τίθεται η όλη προβληματική για τον αφηγηματικό χαρακτήρα των περιγραφών του Πάθους του Ιησού. Εν τούτοις, με τη βοήθεια της ιστορικοκριτικής ανάλυσης των κειμένων μπορούμε να καταλήξουμε σε ένα μίνιμουμ συμπερασμάτων που σχετίζονται με την ιστορικότητα του τελευταίου δείπνου του Ιησού.

Το κύριο ιστορικό στήριγμά μας, πέραν των ευαγγελικών αφηγήσεων, είναι η παράδοση των πρώτων χριστιανών που προηγείται της συγγραφής των Ευαγγελίων. Πρόκειται για το Α΄ Κορ 11,23. Εκεί ο απ. Παύλος αναφέρει: «Εγὼ γὰρ παρέλαβον ἀπὸ τοῦ κυρίου, ὃ καὶ παρέδωκα ὑμῖν, ὅτι ὁ κύριος Ἰησοῦς ἐν τῇ νυκτὶ ᾗ παρεδίδετο ἔλαβεν ἄρτον»[1]. Δηλαδή, ο Παύλος μας πληροφορεί στηριζόμενος σε σχετική πρωτοχριστιανική παράδοση ότι ο Ιησούς Χριστός, πριν συλληφθεί, πραγματοποίησε το τελευταίο δείπνο. Το δείπνο αυτό του Ιησού έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά άλλων γευμάτων ή δείπνων, στα οποία είδαμε ότι  συμμετείχε ο Ιησούς.  Επίσης είδαμε πώς ο Ιησούς συνδέει γενικά τη συμμετοχή του στα γεύματα με την εμφάνιση της ΒτΘ[2].

Την έρευνα απασχολεί ακόμη, εάν ο τελευταίο δείπνο του Ιησού ήταν το τυπικό Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο ή ήταν ένα συνηθισμένο Εβραϊκό δείπνο[3]. Σημειώνουμε ότι αν ο Ιησούς δείπνησε ένα τυπικό Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο, τότε έφαγε το καθιερωμένο από τον μωσαϊκό Νόμο πασχάλιο αρνί ή κατσίκι, άζυμο άρτο και πικρά χόρτα (πρβλ. Εξ 12,1-13).

Σημειώνουμε επίσης ότι οι πηγές δεν μας βοηθούν να συμπεράνουμε ξεκάθαρα, τι ακριβώς συνέβη με το τελευταίο δείπνο του Ιησού. Αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα:

Πρώτον, στο Α΄ Κορ 5,7 ο απ. Παύλος προτρέπει του πιστούς: «ἐκκαθάρατε τὴν παλαιὰν ζύμην, ἵνα ἦτε νέον φύραμα, καθώς ἐστε ἄζυμοι· καὶ γὰρ τὸ πάσχα ἡμῶν ἐτύθη Χριστός». Το χωρίο αυτό αποτελεί μια αρχαία πρωτοχριστιανική παράδοση, αρχαιότερη των Ευαγγελίων. Από την παράδοση αυτή δεν προκύπτει ότι ο Ιησούς συμμετείχε σ’ ένα Εβραϊκό πασχαλινό δείπνο.

Δεύτερο, στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο υπονοείται ότι ο Ιησούς συμμετείχε σε Εβραϊκό πασχαλινό δείπνο. Συγκεκριμένα στο Μκ 14,25 αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι  «Καὶ τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ τῶν ἀζύμων, ὅτε τὸ πάσχα ἔθυον, λέγουσιν αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ· ποῦ θέλεις ἀπελθόντες ἑτοιμάσωμεν ἵνα φάγῃς τὸ πάσχα;». Επίσης, στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο υπονοείται κάτι ανάλογο. Στο Λκ 22,15 αναφέρεται ότι ο Ιησούς είπε στους μαθητές του: «ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ πάσχα φαγεῖν μεθ᾿ ὑμῶν πρὸ τοῦ με παθεῖν»[4]. Όμως, πρέπει να σημειώσουμε ότι τα λεγόμενα στα δύο αυτά Ευαγγέλια είναι μεταγενέστερα της παράδοσης του απ. Παύλου, επομένως υστερούν σε εγκυρότητα.

Τρίτο, στο Ιω 18,28 αναφέρεται ότι οι Ιουδαίοι «Ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον· ἦν δὲ πρωΐ· καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον, ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τὸ πάσχα»[5]. Επίσης, στο Ιω 19,14 αναφέρεται ότι, όταν ο Πιλάτος μετά την ανάκριση του Ιησού διέταξε να τον φέρουν έξω από το χώρο του δικαστηρίου, τότε «ἦν δὲ παρασκευὴ τοῦ πάσχα, ὥρα ἦν ὡς ἕκτη»[6], δηλαδή ήταν σχεδόν μεσημέρι, παραμονή του Πάσχα. Από τα λεγόμενα των κειμένων αυτών προκύπτει ότι ο Ιησούς σταυρώθηκε στις 14 του μήνα Νισάν, ενώ το  εβραϊκό Πάσχα άρχιζε στις 15 του μήνα Νισάν. Επομένως το τελευταίο δείπνο του Ιησού, αφού προηγήθηκε της σύλληψής του κ.λπ., ίσως πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της γιορτής του Εβραϊκού Πάσχα. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στη διήγηση του Λουκά.

Το τελευταίο, λοιπόν δείπνο του Ιησού πραγματοποιείται στην Ιερουσαλήμ και συνδέεται με μια γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα. Πολλές είναι οι προτεινόμενες ημερομηνίες. Σας αναφέρω ενδεικτικά μια, που υποστηρίζει ότι το τελευταίο δείπνο του Ιησού συνδέεται με τη γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα του 33 μ.Χ. και ότι αυτό πραγματοποιήθηκε το βράδυ της Τετάρτης της 1 Απριλίου του έτους 33 μ.Χ.[7]. Οι επιμέρους λεπτομέρειες, που συνδέονται με το αν ο Ιησούς έφαγε το τυπικό εβραϊκό πασχάλιο δείπνο (αρνί ή κατσίκι, άζυμα και πικρά χόρτα)  ή όχι, αποτελούν μια πρόκληση για τους ερευνητές. Αυτοί, με αφορμή το συμβάν του μυστικού δείπνου,  καλούνται να αγωνιστούν στην κονίστρα της έρευνας για την ιστορική διερεύνηση ενός συμβάντος, που κατά τη γνώμη μας δεν μπορούμε να φωτογραφήσουμε, αλλά μόνο να σκιαγραφήσουμε.

Το συμβάν όμως αυτό, καθαυτό, του τελευταίου δείπνου του Ιησού, όπως αυτό μας έχει παραδοθεί, έχει τεράστια θεολογική σημασία.

  1. ii) Σε ότι αφορά την αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού από τον αφηγητή Μάρκο (Μκ 14,12-26). Αυτή ξεκινά με την αναφορά για την προετοιμασία του τελευταίου δείπνου του Ιησού με τους μαθητές του. Αυτό θα πραγματοποιούνταν μέσα στο χρονικό πλαίσιο του Εβραϊκού Πάσχα. Υπενθυμίζουμε ότι το Εβραϊκό Πάσχα γιορτάζονταν νύχτα, στην πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, την 14η ημέρα του μήνα Νισάν (Μάρτιο με Απρίλιο). Ακολουθούσε η εφταήμερη γιορτή των Άζυμων, η οποία άρχιζε από την επομένη της γιορτής του Πάσχα, δηλαδή διαρκούσε από 15 μέχρι 21 του μήνα Νισάν. Χαρακτηριστικά ό Ευαγγελιστής αφηγείται ότι «…τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ τῶν ἀζύμων, ὅτε τὸ πάσχα ἔθυον, λέγουσιν αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ· ποῦ θέλεις ἀπελθόντες ἑτοιμάσωμεν ἵνα φάγῃς τὸ πάσχα;» Δηλαδή, ο Μάρκος αναφέρεται εδώ στην ημέρα προπαρασκευής του δείπνου του εβραϊκού Πάσχα.

Αξιοπρόσεκτο είναι ότι, όπως στην αφήγηση του Μάρκου για την είσοδο του Ιησού στην Ιερουσαλήμ (11,1-10), έτσι και στην περίπτωση του τελευταίου δείπνου ο Ιησούς φέρεται να δίνει οδηγίες για την προετοιμασία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ευαγγελιστής ότι ο Ιησούς έδωσε εντολή σε δύο μαθητές του να πάνε στην πόλη. Εκεί, τους προαναγγέλλει ο Ιησούς, αυτοί θα συναντήσουν έναν άνθρωπο που θα μεταφέρει μ’ ένα σταμνί νερό και τους προστάζει να τον ακολουθήσουν (Μκ 14,13). Ταυτόχρονα, ο Ιησούς τους εξηγεί για το τι θα κάνουν από κει και έπειτα. Μόλις ο άνθρωπος αυτός μπει σε ένα σπίτι, τότε οι μαθητές θα πάνε στον οικοδεσπότη του σπιτιού και θα τον ρωτήσουν που είναι το δωμάτιο που θα φάει ο Ιησούς με τους μαθητές του το πασχάλιο δείπνο. Τότε ο οικοδεσπότης θα τους δείξει ένα μεγάλο  ανώγι. Εκεί διατάζει ο Ιησούς να προετοιμάσουν οι μαθητές το πασχάλιο δείπνο (Μκ 14,14-15).

Σύμφωνα με τον Μάρκο, όλα συνέβησαν, όπως τα προανήγγειλε ο Ιησούς. Οι μαθητές μετέβησαν στην πόλη και ετοίμασαν τα του πασχαλίου δείπνου (Μκ 14,16). Η όλη αυτή αφήγηση με την προαναγγελία του Ιησού και την εκπλήρωση της προϋποθέτει ότι πρέπει να υπήρχε κάποια προ-συνεννόηση. Ίσως ο Ιησούς είχε τις σχετικές διασυνδέσεις, τις οποίες χρησιμοποίησε για την προετοιμασία του τελευταίου του πασχαλίου δείπνου. Ταυτόχρονα όμως θα πρέπει να τονίσουμε ότι το συγκεκριμένο συμβάν μας θυμίζει και όσα αναφέραμε προηγουμένως για το ότι στο Ευαγγέλιο ο Ιησούς περιγράφεται να γνωρίζει εκ των προτέρων όσα θα του συμβούν κατά την περίοδο του Πάθους του.

Ακολουθεί η αναφορά στο Μκ 14,17 ότι ο Ιησούς «Καὶ ὀψίας γενομένης ἔρχεται μετὰ τῶν δώδεκα», δηλαδή ότι ο Ιησούς, όταν βράδιασε, καταφθάνει μαζί με τους δώδεκα μαθητές του στον προετοιμασμένο χώρο, όπου κατά πάσα πιθανότητα συναντά και τους δύο μαθητές του. Σημειώνουμε ότι επικρατεί η άποψη ότι στο τελευταίο δείπνο του Ιησού πήραν μέρος μόνον οι δώδεκα μαθητές. Όμως ο Μάρκος αφήνει να εννοηθεί ότι στο ανώγι πρέπει να παρευρίσκονταν τουλάχιστον 15 άτομα, Ο Ιησούς, οι δώδεκα μαθητές και οι δύο που είχαν πάει από πριν για την προετοιμασία το δείπνου. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το ανώγι ήταν μεγάλο (Μκ 14,15: «καὶ αὐτὸς ὑμῖν δείξει ἀνώγαιον μέγα ἐστρωμένον ἕτοιμον…»). Είναι λοιπόν πιθανόν να συγκεντρώθηκαν εκεί περισσότερα άτομα, συμπεριλαμβανομένων γυναικών και παιδιών. Άλλωστε, όπως σημειώσαμε, το Εβραϊκό Πάσχα ήταν και είναι κατεξοχήν οικογενειακή γιορτή. Την θέση περί παρουσίας περισσότερων ατόμων στο ανώγι ενισχύει και η στιχομυθία μεταξύ του Ιησού και των παρευρισκόμενων. Στο Μκ 14,18 αναφέρεται ότι ο Ιησούς προαναγγέλλει στους συμμετέχοντες στο δείπνο ότι  «…εἷς ἐξ ὑμῶν παραδώσει με ὁ ἐσθίων μετ᾿ ἐμοῦ». Τότε  οι μαθητές «ἤρξαντο λυπεῖσθαι καὶ λέγειν αὐτῷ εἷς κατὰ εἷς· μήτι ἐγώ;» (Μκ 14,19). Και ο Ιησούς απάντησε ότι αυτός που θα τον προδώσει θα είναι «εἷς τῶν δώδεκα, ὁ ἐμβαπτόμενος μετ᾿ ἐμοῦ εἰς τὸ τρύβλιον» (Μκ 14,20). Επομένως, είναι πιθανόν ο Ιησούς να διευκρινίζει με τα λόγια του αυτά ποιος από τους παρισταμένους θα είναι ο προδότης. Αυτός θα προέρχεται από τον κύκλο των δώδεκα και όχι από τους υπόλοιπους παρευρισκόμενους.

Ακολουθεί η προαναγγελία από τον Ιησού του Πάθους του, «ὅτι ὁ μὲν υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὑπάγει καθὼς γέγραπται περὶ αὐτοῦ, οὐαὶ δὲ τῷ ἀνθρώπῳ ἐκείνῳ δι᾿ οὗ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου παραδίδοται· καλὸν αὐτῷ εἰ οὐκ ἐγεννήθη ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνος» (Μκ 14,21). Με την φράση αυτή ο Ιησούς φέρεται να συνδέει το Πάθος του με την προειδοποίηση που απευθύνει στους μαθητές του για εκείνον τον άνδρα που θα τον προδώσει. Ταυτόχρονα με τα λόγια του αυτά ο Ιησούς υπονοεί τη μεγάλη σημασία που διαδραματίζουν οι πράξεις του κάθε ανθρώπου για τη σωτηρία του. Αυτό το δείχνει με δύο τρόπους. Άμεσα, εστιάζοντας στον προδότη μαθητή του, ο οποίος με την ενέργειά του καταδίκασε ουσιαστικά τον ίδιο τον εαυτό του. Έμμεσα, με το να  υπενθυμίζει την εντελώς αντίθετη συμπεριφορά της γυναίκας, η οποία με την μυράλειψη  «προετοίμασε» τον Ιησού για την ταφή (Μκ 14,8-9).

Αξιοπρόσεκτη ακόμη είναι η αναφορά του Ευαγγελιστή ότι ο Ιησούς  συνδέει την προαναγγελία του αυτή με την έκφραση «καθὼς γέγραπται περὶ αὐτοῦ» (Μκ 14,21). Με την έκφραση αυτή ο Μάρκος θέλει να τονίσει ότι το πάθος και η Ανάσταση του Ιησού έγιναν σύμφωνα με τις Γραφές (πρβλ. Α΄ Κορ 15,3: «παρέδωκα γὰρ ὑμῖν ἐν πρώτοις, ὃ καὶ παρέλαβον, ὅτι Χριστὸς ἀπέθανεν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν κατὰ τὰς γραφὰς»).

Μεγάλη σημασίας είναι το λόγια του Ιησού στο Μκ 14,25: «ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι οὐκέτι οὐ μὴ πίω ἐκ τοῦ γενήματος τῆς ἀμπέλου ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης ὅταν αὐτὸ πίνω καινὸν ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ θεοῦ»[8]. Στο χωρίο αυτό[9] φέρεται ο Ιησούς να συνδέει το τελευταίο του  δείπνο με την ΒτΘ και τα έσχατα. Έτσι ο Ιησούς ευθυγραμμίζεται με την τάση της Π.Δ., αλλά και της Απόκρυφης παλαιοδιαθηκικής Γραμματείας, να περιγράφονται τα έσχατα και η σωτηρία των ανθρώπων ως ένα γιορτινό τραπέζι με οικοδεσπότη τον Θεό και συνδαιτημόνες τους ανθρώπους (πρβλ. Ησ 25,6-12: «καὶ ποιήσει κύριος σαβαωθ πᾶσι τοῖς ἔθνεσιν ἐπὶ τὸ ὄρος τοῦτο. πίονται εὐφροσύνην, πίονται οἶνον, χρίσονται μύρον…»)[10]. Με την εσχατολογική αυτή πινελιά του Μκ 14,25 το τελευταίο δείπνο του Ιησού αναδεικνύεται ως η προτύπωση του τελικού εσχατολογικού δείπνου. Παράλληλα με τα λόγια του αυτά ο Ιησούς δείχνει να έχει συνείδηση της όλης κατάστασης. Γνωρίζει για την σύλληψή του και τον θάνατό του, για το ότι είναι η τελευταία φορά που συντρώγει με τους μαθητές του. Γι’ αυτό φροντίζει να τους αποχαιρετίσει. Επίσης ο Ιησούς φαίνεται βέβαιος για την συνέχιση και ολοκλήρωση της εγκαθίδρυσης της ΒτΘ στον κόσμο. Έτσι ο Ιησούς πίνει για τελευταία φορά πριν το τελικό γιορταστικό δείπνο της ΒτΘ, πιστεύοντας ακράδαντα ότι θα λάβει μέρος σε αυτό. Εκείνο όμως που θα παραμείνει σε μας άγνωστο, είναι αν ο Ιησούς ευελπιστούσε  ότι η ολοκλήρωση της ΒτΘ και το τελικό δείπνο της ΒτΘ θα συντελούνταν τόσο  σύντομα, ώστε να μπορούσε ν’ αποφύγει τον θάνατο.

BM_54

[1] Α΄ Κορ 11,23.

[2] Βλ. στο παρόν έργο Μέρος Α΄ Η θεολογία του Ιησού, κεφ. 4. Οι πράξεις του Ιησού και η φανέρωση της βασιλείας του Θεού.

[3] Βλ. π.χ.  J. Jeremias, Die Abendmahlsworte Jesu, Göttingen, 1967, 25-30, ο οποίος υποστηρίζει ότι το τελευταίο δείπνο του Ιησού ήταν πασχάλιο. Πρβλ. όμως B. Kollmann, Ursprung und Gestalten der frühchristlichen Mahlfeier, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen, 1990, 158-161, ο οποίος υποστηρίζει ότι το τελευταίο δείπνο του Ιησού ήταν ένα συνηθισμένο δείπνο.

[4] Λκ 22,15.

[5] Ιω 18,28.

[6] Ιω 19,14.

[7] Έτσι ο C. J. Humphreys, Η ημέρα που σταυρώθηκε ο Ιησούς. Ανασυνθέτοντας τις τελευταίες ημέρες του πάθους,  Μετάφραση: Α. Κλήμη-Επιστημονική επιμέλεια: Μόσχος Γκουτζιούδης, εκδόσεις Μέθεξις, Θεσσαλονίκη  2014, 399. Ο εν λόγω ερευνητής υποστηρίζει ότι ο Ιησούς πέθανε το έτος 33 μ.Χ., στις 3 Απριλίου, ημέρα Παρασκευή και ώρα 3 το μεσημέρι (ό.π.,170-171).

[8] Μκ 14,25.

[9] Για την ιστορικοκριτική ανάλυση του Μκ 14,25  βλ., μεταξύ των άλλων,  H. Merklein, “Erwägungen zur Überlieferungsgeschichte der neutestamentlichen Abendmahlstradition, του ίδιου, Studien zu Jesus und Paulus, Tübingen, 1987, 157-180.

[10] Πρβλ  π.χ. Αιθιοπικός Ενώχ 62,12-16.

Share this post
          
 
   
Δημοσιεύθηκε στην ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΑΡΘΡΑ και χαρακτηρίσθηκε , . Αποθηκεύστε τον μόνιμο σύνδεσμο.