Από τον πρόλογο του νέου βιβλίου του καθηγητή του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΑΠΘ
Ἡ ἀνά χεῖρας ἐπίτομη Δογματική ἐπιχειρεῖ νά ἐκθέσει μέ ἀκρίβεια καί νά ἑρμηνεύσει, κατά τό δυνατόν, πληρέστερα τό περιεχόμενο τῆς πίστεως καί τῆς καταγεγραμμένης ἐμπειρίας, τοῦ “φρονήματος” καί τῆς ζωῆς τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Τά δόγματα, πού εἶναι οἱ περιεκτικές προτάσεις πίστεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας στήν Ἁγία Τριάδα καί τόν Χριστό σέ μία μακραίωνη συνέχεια καί ἀδιάκοπη ἑνότητα ζωῆς καί θεολογίας, προσελκύουν καί σήμερα, ἐνδεχομένως περισσότερο, τό ἐρευνητικό ἐνδιαφέρον ὀρθοδόξων θεολόγων ἀλλά καί ἑτεροδόξων μελετητῶν καί πολλῶν θύραθεν συγγραφέων. Λαμβάνοντας σοβαρά ὑπόψη τήν εὐρύτερη ἐνασχόληση μέ τήν ἔκθεση καί τή θεολογική σημασία τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς πίστεως καί τῶν προεκτάσεών τους στή ζωή τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου, παράλληλα μέ τήν αὐξανόμενη γλωσσική δυσκολία προσέγγισης, ἀναδίφησης καί κατανόησης τῶν κειμενικῶν μαρτυριῶν, θεωροῦμε ὅτι ἔχει καταστεῖ ἐπιτακτική πλέον ἡ ἀνάγκη τῆς ἐκ νέου προσέγγισης καί διερεύνησης τῶν θεμάτων πού ἐμπεριέχει ἡ Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.
Συγκεκριμένα, ἡ διερεύνηση αὐτή στό παρόν συγγραφικό ἐγχείρημα ἐπικεντρώνει τό ἐνδιαφέρον τοῦ συγγραφέα στήν ἀνάδειξη τῶν στοιχείων ἐκείνων πού ἀποσαφηνίζουν καί ἑρμηνεύουν ἀκριβέστερα τό θεολογικό περιεχόμενο τῶν δογμάτων τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν συνεπειῶν καί ἐφαρμογῶν τους στή ζωή τῶν μελῶν της. Μέ τόν τρόπο δέ ἀνάπτυξης καί παρουσίασής τους στίς θεματικές περιοχές τῆς Δογματικῆς, ἐπιδιώκεται ἡ ἐπίτευξη, κατά τό δυνατόν, τῆς ἐπιζητούμενης σμίκρυνσης τῆς ἀπόστασης μεταξύ τῆς θεολογίας τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς σύγχρονης θεολογικῆς ἔρευνας.
Στήν προσπάθειά του γιά τή διεξοδική ἐξέταση τῶν κυριοτέρων πτυχῶν τοῦ περιεχομένου τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, σέ διαχρονία καί συγχρονία μέ τόν τρόπο ζωῆς τῶν μελῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος, συνεισφέρουν οὐσιαστικά καί γόνιμα ἡ λειτουργική συνύπαρξη, ἡ ἄρρηκτη σύνδεση καί συσχέτιση τῆς Δογματικῆς μέ τή βιβλική μαρτυρία καί τήν πατερική παράδοση, μέ τό ἦθος καί τή λατρεία, μέ τή θεωρία καί τήν πράξη τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ θεολογική καί ἱστορική τεκμηρίωση τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς πίστεως ἀκολουθεῖ “τάς τῶν ἁγίων θεοπνεύστους θεολογίας καί τό τῆς Ἐκκλησίας εὐσεβές φρόνημα” (Συνοδικόν τῆς Ὀρθοδοξίας).
Τοῦτο ἀποτυπώνεται στά μνημεῖα τοῦ ὑπερδισχιλιετοῦς πολιτισμοῦ λόγου καί τέχνης, πού παράγει ἐν παντί τόπῳ καί χρόνῳ ἡ Ἐκκλησία καί γνωστοποιεῖται ἀπευθείας ἀπό τούς φορεῖς τῆς χαρισματικῆς της ζωῆς. Ἐξάπαντος, ἕνα τέτοιο ἐγχείρημα δέν μπορεῖ νά ἀγνοήσει ἤ νά ὑποβαθμίσει τήν ἀναγκαιότητα μιᾶς σύγχρονης ἐκφορᾶς τῆς θεολογικῆς μαρτυρίας σέ εἰλικρινή καί γόνιμο διάλογο μέ τά θεμελιώδη προβλήματα, τίς ἀπορίες καί τίς ἀναζητήσεις τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου. Τό τελευταῖο κρίνεται ἰδιαιτέρως σημαντικό καί ἄκρως ἐπίκαιρο γιά τήν ἐποχή μας, ἡ ὁποία ἔχει χαρακτηρισθεῖ ὡς αἰώνας τῆς ἀνθρωπολογίας.
Ἀντί εἰσαγωγῆς ἐπισημαίνονται τά θεολογικά πρότερα στό ὀρθόδοξο δόγμα καί τή Δογματική. Ἀναμφιβόλως, αὐτά ἔχουν θεολογικό χαρακτήρα, συνδέονται ἄρρηκτα καί ὀργανικά μέ τό περιεχόμενο τῆς Δογματικῆς καί συμβάλλουν στήν καλύτερη καί εὐχερέστερη μελέτη καί ἐξοικείωση μέ τά δόγματα τῆς πίστεως.
Στό θεματικό κορμό τῆς Δογματικῆς, πέραν τῆς διδασκαλίας περί τῶν θεοφανειῶν ὡς πηγῆς θεογνωσίας, περί τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ, τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας, περιλαμβάνονται καί συνεξετάζονται οἱ ἐπιμέρους ἑνότητες τῆς περί Ἁγίου Πνεύματος καί ἱερῶν μυστηρίων διδασκαλίας (ὡς μέσων καί τρόπου θεραπείας καί σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου ἤ ὡς λόγου περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς τοῦ κόσμου), καθώς ἐπίσης ζητήματα περί τοῦ ἀνθρώπου (ἀπό τή δημιουργία στή θέωση) καί περί τῶν ἐσχάτων (ἀνακαινισμός τῆς κτίσεως, ἐσχατολογική τελείωση “…καί ζωήν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος”). Ἡ παρουσίασή τους γίνεται στό πλαίσιο μιᾶς ἀλληλοπεριχωρούμενης ἑνότητας καί ἐσώτατης σύνδεσης, καθώς ὅλα συναπαρτίζουν τήν πίστη, τή ζωή καί τή διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας σέ ὁλόκληρη τήν ἱστορική της διαδρομή.
Τό παρόν σύγγραμμα ἀποσκοπεῖ στήν ἐξυπηρέτηση τῶν διδακτικῶν ἀναγκῶν τῶν φοιτητῶν τῆς Θεολογίας καί γενικῶς ὅσων ἐπιδεικνύουν φιλομάθεια περί τά δογματικά θέματα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Πρός τοῦτο ἐπιλέγεται ἡ χρήση σ’ αὐτό συντετμημένων ὑποσημειώσεων, περί τῶν ὁποίων λεπτομέρειες παρατίθενται στόν πίνακα τῆς Βιβλιογραφίας, πρός πληρέστερη ἐνημέρωση τῶν ἐνδιαφερομένων εἰδικῶν καί μή μελετητῶν.
Ὁλοκληρώνοντας μέ τή χάρη τοῦ ἐν τριάδι Θεοῦ τήν παρούσα ἔκδοση τῆς συγγραφικῆς μας κατάθεσης καί παραδίδοντάς την στούς ἀγαπητούς καί καλοπροαίρετους ἀναγνῶστες, εὐελπιστοῦμε νά γίνει ἀφορμή καί νά δώσει καί σέ ἄλλους ὤθηση νά προχωρήσουν σέ περαιτέρω μελέτη τοῦ ὀρθοδόξου δόγματος.
Ἡ ἐργασία μας ἀφιερώνεται σέ ὅσους, στή σημερινή ἐποχή τῶν πολλῶν προβλημάτων, ἀδιεξόδων καί ποικίλων ἀναζητήσεων, ἐξακολουθοῦν ὡς ἀληθινοί “ἐραστές” νά ἐπιλέγουν νά ἐρευνοῦν “τό ἐναπόθετον καί κεκρυμμένον κάλλος τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς πίστεως”. Προδήλως, αὐτοί θά ἔχουν ἀντιληφθεῖ ὅτι ζοῦν, κινοῦνται καί ὑπάρχουν ἐπειδή ἀκριβῶς τούς συντηρεῖ, τούς συνέχει καί τούς συντροφεύει παντοτινά “ἡ χάρις τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί Πατρός καί ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος”.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος 13
Θεολογικά πρότερα στό δόγμα καί τή Δογματική
1. Περί δογμάτων καί πραγμάτων. Τό ὀρθόδοξο δόγμα ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ. Πηγές καί θεμέλια τοῦ δόγματος. Ἡ σύγχρονη μαρτυρία τῆς πίστεως 17
2. Διάκριση κτιστοῦ καί ἀκτίστου. Θεολογία καί Οἰκονομία. Ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ σύγχρονη θεολογική ἔρευνα. Μέθοδος καί περιεχόμενο τῆς Δογματικῆς 38
Α΄. Οἱ θεοφάνειες ὡς πηγή θεογνωσίας
1. Περί τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ 75
2. Ἐγώ εἰμι ὁ Ὤν 82
3. Χριστός, ὁ πρῶτος θεολόγος 85
4. Ἑρμηνεία τῶν θεοφανειῶν καί ἡ σημασία τους 92
Β΄. Περί τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ
1. Κίνηση καί περιχώρηση στήν τριαδική θεότητα 103
2. Ὁ τριαδικός Θεός στή διδασκαλία τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου καί τῶν Καππαδοκῶν Πατέρων 113
3. Ἡ περιχώρησις στήν περί Ἁγίας Τριάδος διδασκαλία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ 128
4. Ἑνώσεις καί διακρίσεις στήν τριαδική θεότητα κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ 135
5. Διάκριση οὐσίας καί ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ 146
Γ΄. Τό μυστήριον τοῦ Χριστοῦ
1. Τό χριστολογικό πλαίσιο τῆς Α΄ καί Β΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου 165
2. Ὁ χριστολογικός ὅρος τῆς Συνόδου τῆς Χαλκηδόνος 180
3. Προέκταση τῶν χριστολογικῶν αἱρέσεων – Ἡ συμβολή τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ 186
4. Χριστολογία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ
α. Ἡ καθ’ ὑπόστασιν ἕνωση τῶν δύο φύσεων στή μία σύνθετη ὑπόσταση τοῦ Λόγου καί οἱ δογματικές της ἀκολουθίες 195
β. Ἡ περιχώρηση τῶν δύο φύσεων στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ 205
γ. Οἱ δύο θελήσεις καί οἱ δύο ἐνέργειες τοῦ Χριστοῦ 208
5. Ἡ χριστολογική καί σωτηριολογική σημασία τοῦ ὅρου “Θεοτόκος” 214
Δ΄. Ἄνθρωπος, ὁ ἐν μικρῷ μέγας
1. Δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου 225
2. Τό προπατορικό ἁμάρτημα καί οἱ συνέπειές του 237
3. Τό Μυστήριο τῆς ἐνσάρκου Οἰκονομίας 243
4. Ὁ ἐν Χριστῷ καινός ἄνθρωπος 257
5. Ἡ σωτηρία τοῦ “ὅλου” ἀνθρώπου 269
6. Ἡ παγκοσμιότητα τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας 280
7. “Κοινωνία θεώσεως” 289
Ε΄. Περί τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς
1. Χριστοκεντρική Ἐκκλησιολογία 301
2. Ἡ ἀρχή καί ἡ ἐν Χριστῷ φανέρωση τῆς Ἐκκλησίας 305
3. Ἐκκλησία ὡς “σῶμα Χριστοῦ” 309
4. Ἅγιο Πνεῦμα καί Ἐκκλησία 317
5. Κοινωνία χαρισμάτων 325
6. Ἑνότητα κλήρου καί λαοῦ 333
7. Ὁ συνοδικός θεσμός 345
8. “… εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικήν καί ἀποστολικήν Ἐκκλησίαν” 352
9. Τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας ἤ λόγος περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς τοῦ κόσμου 365
α. Τό βάπτισμα καί τό χρίσμα 378
β. Ἡ μετάνοια – ἐξομολόγηση 387
γ. Ἡ θεία Εὐχαριστία 400
δ. Ἐκκλησία σημαινομένη ἐν τοῖς μυστηρίοις 416
Στ΄. … καί ζωήν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος
1. Ὁ ἐν Χριστῷ ἄνθρωπος καί ὁ ἀνακαινισμός τῆς κτίσεως 425
2. Ἡ πορεία τῆς Ἐκκλησίας διά τῆς ἱστορίας πρός τά ἔσχατα 442
3. “Ὁ ἀρραβών τοῦ Πνεύματος” 446
4. Κοινωνία ἐσχάτων 451
5. Ἐσχατολογική τελείωση καί “ζωήν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος” 454
Βιβλιογραφία
Α´. Πηγές
1. Ἔργα Πατέρων καί Ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων 471
2. Πρακτικά καί ἀποφάσεις Οἰκουμενικῶν Συνόδων 471
3. Λειτουργικά Βιβλία 472
Β´. Βοηθήματα
1. Ἑλληνόγλωσσα 472
2. Ξενόγλωσσα 483
Πίνακες
Α΄. Πίνακας ἁγιογραφικῶν χωρίων 487
Β΄. Πίνακας κυρίων ὀνομάτων 492
Γ΄. Πίνακας ὅρων καί πραγμάτων 496
