Η εισήγηση του Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ στο Γ’ Διεθνές Αγιολογικό Συνέδριο με θέμα: «Οἱ ἀποστολικοί πατέρες καί ἡ ἐποχή τους» που διαξάγεται στη Σμύρνη
Η επιστολή του αγίου Κλήμη, πάπα Ρώμης, προς την Εκκλησία της Κορίνθου, γραμμένη στα τέλη του 1ου αιώνα, είναι από τα λίγα μεταποστολικά κείμενα που μας διασώθηκαν και τα οποία είχαν μια βαθιά επίδραση στην εκκλησιαστική ζωή στην εποχή που γράφηκαν καθώς και στην μετέπειτα χριστιανική γραμματεία.
Πατέρες της πρώιμης εκκλησίας και εκκλησιαστικοί συγγραφείς των τριών πρώτων αιώνων εκδήλωσαν με σαφήνεια την εκτίμησή τους στον συγγραφέα και την επιστολή του προς την Εκκλησία της Κορίνθου, ενώ σε πολλές περιπτώσεις την τοποθέτησαν μεταξύ των κειμένων της λατρευτικής ζωής της Εκκλησίας.
Η επιστολή, όπως και τα περισσότερα επιστολογραφικά κείμενα, έχει περιστασιακό χαρακτήρα καθώς το αίτιο, η αφορμή και ο σκοπός της είναι άμεσα συνδεδεμένα με τις ταραχές που προκλήθηκαν στην ζωή της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου.
Συγκεκριμένα, εμπαθείς και ζηλόφθονες χριστιανοί διεκδίκησαν τα αξιώματα του ιερέα και του επισκόπου θεωρώντας τα ανάλογα των αιρετών αρχόντων. Γι’ αυτό και ο επίσκοπος Ρώμης, κατόπιν αιτήματος των χριστιανών Κορινθίων, απευθύνει μια σειρά από πνευματικές παραινέσεις και οδηγίες με σκοπό να επιτευχθεί η θεραπεία της διχόνοιας και των τάσεων διάσπασης της ενότητας της Εκκλησίας.
Η αιτία όλων των προβλημάτων εντοπίζεται στην εσωτερική ζωή των πιστών στην πνευματική τους κατάσταση και στην φιλαυτία τους.
Δεν θα αναφερθώ στις γραμματολογικές και ιστορικές παρατηρήσεις που συνδέονται με τον συγγραφέα, ούτε στην φιλολογική ανάγνωση και ανάλυση του έργου, καθώς αυτά έχουν επισταμένως μελετηθεί και η έρευνα έχει καταλήξει στις περισσότερες των περιπτώσεων σε ασφαλή συμπεράσματα.
Αντιθέτως θα επικεντρώσω το ενδιαφέρον μου στον τρόπο που ο συγγραφέας περιγράφει και συνοψίζει τα πνευματικά χαρακτηριστικά της χριστιανικής κοινότητας, κινούμενος δυναμικά μεταξύ δέοντος και πραγματικότητας, παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος.
Το γεγονός αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς το κείμενο ως προς τη σύνθεση, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του και το θεολογικό του περιεχόμενο βρίσκεται στο μεταίχμιο της επιστολογραφίας των Αποστόλων ή των διαδόχων τους και των απολογητικών κειμένων του 2ου αι.
Σε αντίθεση με μια μεγάλη μερίδα θεολόγων και ιστορικών της χριστιανικής γραμματείας που κατατάσσουν το έργο στα κείμενα μιας συγκεκαλυμμένης ιουδαϊζουσας ηθικολογίας και στα σύγχρονα του 1ου αι. αρετολογικά πρότυπα της πρωτοχριστιανικής γραμματείας, εμείς θεωρούμε ότι αυτό αποτελεί ένα έξοχο δείγμα περιγραφής της πνευματικής ζωής που πρέπει να διέπει τις χριστιανικές κοινότητες. Διαπιστώνουμε επίσης ότι προσεγγίζει θεματικά και μεθοδολογικά τα πρότυπα των ασκητικών πραγματειών περί πνευματικής ζωής που αναπτύχθηκαν τους επόμενους αιώνες.
Επιπλέον αξιοσημείωτο είναι ότι η ανάλυση που επιχειρεί ο Κλήμης εκκινεί από/και εμπεριέχει όλα τα στοιχεία που συναντούμε στην Παύλεια γραμματεία, και ειδικότερα στις επιστολές Πρός Ρωμαίους, A΄ Προς Κορινθίους, Α´ Προς Θεσσαλονικείς και Προς Γαλάτας οι οποίες πραγματεύονται τα χαρακτηριστικά της εν Χριστώ ζωής, ως δωρεά και ενέργεια του Πνεύματος μέσα στην Εκκλησία.
Διακριτικό γνώρισμα του κειμένου είναι ότι πουθενά δεν επιδιώκει πρωτοτυπία. Ερμηνεύει και επαναλαμβάνει τη διδασκαλία του Ιησού και των Αποστόλων, ειδικά του Παύλου.
Στα πλαίσια της ανακοίνωσης αυτής θα περιοριστούμε σε μια πρώτη και σύντομη περιγραφή των ποιοτήτων του χριστιανικού βίου, ως των χαρακτηριστικότερων ευεργετημάτων του Πνεύματος.
Η μεθοδολογία της ανάλυσης και η επισήμανση των αιτίων της διάσπασης της Εκκλησίας.
Ο Κλήμης δεν αισθάνεται την ανάγκη να καταφύγει σε λογικά επιχειρήματα που εκκινούν και καταλήγουν στον ορθό λόγο. Ούτε πάλι καταφεύγει στην αρχαιοελληνική γραμματεία για να διατυπώσει τις αρχές του εκκλησιαστικού βίου και του τρόπου άσκησης της εκκλησιαστικής διακονίας και εξουσίας.
Αδιαμφισβήτητα πρότυπα των χριστιανών της Κορίνθου προτείνονται οι προφήτες και οι Απόστολοι σε δύο κυρίως πεδία, αφενός στην προσωπική σχέση εμπιστοσύνης και πιστότητας στον Θεό και αφετέρου στην ιστορική και κατά κόσμο δράση τους, η οποία είναι απόρροια των ποιοτήτων που χαρακτηρίζουν τη σχέση αυτή. Γι’ αυτό και ονομάζονται και ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ.
Οσάκις ο Κλήμης αναφέρεται στην ιστορία της Π.Δ. και στην πρόσληψή της, αυτό γίνεται όχι για ηθικοδιδακτικούς λόγους, αλλά για να περιγράψει την ζωντανή σχέση που έχουν οι πρωταγωνιστές της με τον έναν Θεό καθώς και την δυναμική που προσδίδει στη ιστορική τους δράση η ενεργητική και θεραπευτική παρέμβαση του Θεού.
Οι ποιότητες-αρετές των προσώπων, όσο κι αν φαντάζει περίεργο, δεν αποτελούν τις προϋποθέσεις, αλλά είναι απόρροια της ενσυνείδητης πιστότητάς τους και των δωρεών που πλουσιοπάροχα δωρίζει ο Θεός.
Τα ζητήματα θεοδικίας που πολλές φορές βρίσκονταν στο επίκεντρο της ανάλυσης αντιμετωπίζονται ως ευεργετικές ενέργειες του Θεού προς τους εκλεκτούς του και ως αφορμή λύτρωσης για τα δοκιμαζόμενα πρόσωπα.
Η ερμηνεία των δεδομένων του ιστορικού βίου είναι απολύτως θεοκεντρική και σε καμιά περίπτωση δεν έχει ανθρώπινα κριτήρια. Η πρωτοβουλία της συνάντησης ανήκει πάντοτε στον Θεό, ενώ η έκβαση και η ποιότητα της σχέσης ανήκει πάντοτε στο “θέλειν” του ανθρώπου.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο Κλήμης εντάσσει την διδασκαλία του για την πίστη και την υπακοή προς τον Θεό, στοιχεία διάχυτα σε όλα τα μέρη της επιστολής. Μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις, στην εξειδίκευση της ερμηνευτικής του προσέγγισης, η πίστη και η υποταγή στο θέλημα του Θεού δεν υπακούουν σε λογικές αναλύσεις και στο αξιακό σύστημα του κόσμου, αλλά βρίσκονται στον αντίποδά του και το ανατρέπουν, όπως ακριβώς κάνει και ο Παύλος.
Τα αίτια της αναστάτωσης και της διάσπασης της ενότητας της Εκκλησίας της Κορίνθου βρίσκονται στην απομάκρυνση του ανθρώπου από την απόλυτη πίστη στον Θεό, από την υπακοή στο ίδιον θέλημα και από την εκδήλωση των παθών που προκαλείται από αυτήν την επιλογή.
Μάλιστα η ανάλυση, σταδιακά, από το θεωρητικό της μέρος υποπίπτει σε ρεαλιστικά και ιστορικά παραδείγματα, για να συντεθεί κατά αυτόν τον τρόπο ο περί σωτηρίας λόγος του Κλήμεντος.
Το περίγραμμα της εν Πνεύματι ζωής: η Χάρη του Θεού και η ενεργητική της φανέρωση
Από το προοίμιο της επιστολής του ο επίσκοπος Ρώμης επισημαίνει δύο αγιογραφικά δεδομένα τα οποία και κυριαρχούν στην μετέπειτα πραγμάτευση όλων των επιμέρους ζητημάτων που απασχολούσαν την Εκκλησία της Κορίνθου.
Το πρώτο είναι η κλήση του Θεού προς τους ανθρώπους να γίνουν άγιοι μέσα στο θέλημά του, υποταγμένοι και εμποτισμένοι με αυτό.
Το δεύτερο είναι ότι αυτή η κλήση γίνεται πραγματικότητα διά του Ιησού Χριστού. Η θετική απάντηση του ανθρώπου στην κλήση του θεού γίνεται μόνο μέσα στην πλούσια χάρη που ο Πατήρ διά του Ιησού δωρίζει στους ανθρώπους.
Αυτή η Χάρη, η πραγματικότητα της πλήρους έκχυσης του αγίου Πνεύματος στα μέλη της Εκκλησίας ,εκδηλωνόταν στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής της Εκκλησίας, μέσα από την βαθιά και λιπαρά εσωτερική ειρήνη των μελών της, καθώς και στον ακόρεστο πόθο προς αγαθοποιία.
Ο Κλήμης δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να επαναλαμβάνει τον Παύλο ερμηνευτικά και να προσδιορίζει εκ νέου, ότι η ευεργετική ενέργεια του Πνεύματος δωρίζει τις αρετές και τα χαρίσματα στα μέλη της Εκκλησίας, μη εξαιρουμένης και αυτής της πίστης.
Αυτής της Χάρης ήταν κοινωνοί και αποδέκτες οι Κορίνθιοι έχοντας ως κύρια χαρακτηριστικά της πνευματικής ζωής τους την “πανάρετη και βεβαία πίστη”, την εν Χριστώ ευσέβεια, την μεγαλοπρεπή φιλοξενία και την τέλεια και ασάλευτη γνώση.
Ο Κλήμης δεν περιορίζεται σε μια γενική παράθεση των ποιοτήτων που διακρίνουν τα μέλη της Εκκλησίας της Κορίνθου αλλά περιγράφει λεπτομερώς τις ενεργητικές εκφάνσεις αυτής της πνευματικότητας, της εν Πνεύματι ζωής. Κατά την περιγραφή του, κινούμενος μεταξύ του δέοντος και της πραγματικότητας εκθέτει με σαφήνεια όλα τα χαρακτηριστικά της πνευματικής ζωής που θα συναντήσουμε στην μετέπειτα ασκητική γραμματεία.
Οι πιστοί κατανοούσαν την “ίδία” αδυναμία, έχοντας ως χάρισμα από το Πνεύμα την συνειδητή αποδοχή της ανεπάρκειάς τους. Παρέμεναν προσηλωμένοι και αρκούμενοι στα του Χριστού εφόδια, στα όσα δηλαδή ο Χριστός τους χάριζε, μαρτυρώντας τη βιωματική προσέγγιση της διδασκαλίας του, των παθών του και του θελήματός του.
Η επίγνωση του θελήματος του Θεού, όπως πραγματώθηκε στο πρόσωπο του Ιησού, είναι η κινητήρια δύναμη που καλεί μέσα από τη συνεχή προσευχή και μετάνοια στην εκζήτηση του ελέους του Θεού. Η σωτηρία και η λύτρωση, είναι μία συνεχής δωρεά προς τους εκζητούντες αυτήν.
Η ποιότητα και τα γνωρίσματα της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό αντανακλώνται σε όλα τα επίπεδα της πνευματικής και φυσικής ζωής του ανθρώπου. Η ειλικρίνεια και η συνειδητή υπακοή στο θέλημά του έχει ως επακόλουθο οι αρετές που εκδηλώνονται στον κοινωνικό και εκκλησιαστικό βίο, να ορίζονται ως έξωθεν στολισμός τους. Η ένθερμη πίστη συνυπάρχει με την βεβαιότητα του φόβου του Θεού.
Ο δυναμικός χαρακτήρας της πνευματικής ζωής
Πολύ επίμονα και συστηματικά ο Κλήμης εκφράζει τον δυναμισμό που υπάρχει στην πνευματική πορεία του ανθρώπου.
Ένας δυναμισμός που εδράζεται στην συνεχή παρουσία του Θεού και στην ανταπόκριση του ανθρώπου, καθώς ο ίδιος ο Θεός εργάζεται εντός του ανθρώπου, ως πηγή κάθε αγαθού. Η εγκατάλειψη της πιστότητας και της εμπιστοσύνης του ανθρώπου στον Θεό ερμηνεύεται ως αλληλένδετη και συνυφασμένη με την τρεπτότητα και την κτιστότητα του ανθρώπου.
Έτσι ο άνθρωπος βρίσκεται συνεχώς σε έναν πνευματικό αγώνα, όπου το έπαθλο είναι η συνεχής οικειοποίηση των δωρεών του Θεού, που προέκυψαν από την σταυρική θυσία του Χριστού.
Αυτή όμως η δωρεά δεν είναι κάτι στατικό. Θέλοντας ο επίσκοπος Ρώμης να περιγράψει την δυναμική φύση της πνευματικής ζωής, ως εν Πνεύματι δωρεάς, δανείζεται την επιχειρηματολογία του Παύλου.
Οι ευεργετικές ενέργειες του Πνεύματος δεν σημαίνουν αναγκαστικά και την συνεχή και συνειδητή αποδοχή τους από τους ανθρώπους. Η είσοδος των παθών και η ενεργητική τους φανέρωση σημαίνει και την άρνηση του θελήματος του Θεού, τη συνειδητή απόρριψη όλων των θείων δωρεών. Αυτό για τον Κλήμη οφείλεται στην έλλειψη αυτογνωσίας και της αδυναμίας του ανθρώπου να παραμείνει σταθερός μέσα στην προσήλωσή του στον Θεό.
Η άρνηση του ετεροπροσδιορισμού της ύπαρξής του και η ταυτόχρονη στροφή σε έναν υπαρξιακό αυτοπροσδιορισμό, εκδηλώνεται πρωτίστως με την υποταγή στις ανθρώπινες επιθυμίες και με την αποστροφή και άρνηση της βούλησης του Θεού. Ως συνέπεια η πίστη χάνει τα ποιοτικά της χαρακτηριστικά, εκλείπει ο φόβος Θεού πάνω στον οποίο εδράζεται η εν ειρήνη και δικαιοσύνη ζωή και ο άνθρωπος παύει να αναγνωρίζει τον Θεό ως σωτήρα του. Στον ιστορικό βίο του ανθρώπου αυτό σημαίνει άρνηση του έργου του Χριστού και υπακοή στο ίδιον θέλημα.
Τα παραδείγματα αυτού του αυτοπροσδιορισμού της ύπαρξης βρίσκονται κατά τον Κλήμη σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας αρχής γενομένης από την πτώση του Αδάμ μέχρι και τις δοκιμασίες της εποχής του και τα μαρτύρια των αποστόλων.
Η αντίθεση μεταξύ των δύο εκδοχών είναι φανερή στη δράση των ανθρώπων και αποτυπώνεται στην εν Πνεύματι ή την κατά κόσμον ζωή.
Στην πρώτη εκδοχή ανήκουν οι επιθυμούντες την ευαρέστηση του Θεού και την υπακοή του θελήματός Του, ενώ αποδέχονται ως μοναδική οδό της λύτρωσης τον Χριστό. Η αυτομεμψία, η υπομονή και εγκαρτέρηση αποτελούν τα γνωρίσματά τους, αφού αναγνωρίζουν ως μοναδικό αίτιο της κάθε αρετής τον ίδιο τον Θεό. Πηγή της μετάνοιας και των ευεργετημάτων της είναι η σταυρική θυσία του Χριστού, που προφητεύθηκε από τους λειτουργούς της Χάρης, τα όργανα του Πνεύματος, τους προφήτες. Αντίθετα η εμμονή στον αυτοπροσδιορισμό προκαλεί τη ζήλια και τον φθόνο για τον συνάνθρωπο, και ορίζεται από τον Κλήμη ως η αιτία των δεινών και της επικράτησης του θανάτου μέσα στον κόσμο. Τα πάθη του εγκλωβισμένου στη φιλαυτία ανθρώπου, όπως η φιλονικία, η ζηλοφθονία, η υπεροψία, το μίσος, η ανυπακοή και η αναρχία, παράγουν μάταια έργα και υποκρισία, ως χαρακτηριστικά της κατά κόσμον ζωής.
Η καρδία ως το κέντρο της ανθρώπινης δραστηριότητας και η μετάνοια ως το βασικό χαρακτηριστικό της εν Πνεύματι ζωής.
Για τον Κλήμη, ο οποίος ακολουθεί τον Παύλο, το βαθύτερο κέντρο της εσωτερικής ζωής του ανθρώπου είναι η καρδιά. Από εκεί πηγάζει η ειλικρινής υπακοή προς τις εντολές και το θέλημα του Χριστού. Αυτή η υπακοή στο θέλημα του Χριστού συνδεόμενη με την διαπίστωση ότι βασικό χαρακτηριστικό της μεταπτωτικής ανθρώπινης φύσης είναι η συνεχής άσκηση της αμαρτίας, οδηγεί τον επίσκοπο Ρώμης στην περιγραφή της εν Χριστώ ζωής, ως συνεχούς πορείας μετανοίας.
Στην πορεία αυτή δεν είναι ο άνθρωπος που προκαλεί με την ενέργειά του τον Θεό να τον επιβραβεύσει, αλλά ο Θεός που ενεργοποιεί κάθε καλό και αρετή στον άνθρωπο δωρίζοντας την μετοχή στην ίδια Του την ζωή. Κάθε πνευματική δραστηριότητα είναι η ανταπόκριση στη χάρη του Θεού, καθώς η πνοή του Θεού υπάρχει εντός του ανθρώπου.
Ο Χριστός είναι αυτός που ενεργεί τις αρετές σε όσους συνειδητά και με αγώνα απορρίπτουν το ίδιον θέλημα και επιδεικνύουν την πίστη προς αυτόν αποδεχόμενοι την πρόσκληση του Πνεύματος.
Η πίστη όμως δεν είναι ένα παθητικό γεγονός αλλά ενέχει δραστηριότητα, ενέργεια, κίνηση αποδοχής του θελήματος του Θεού, παράδοση του οικείου θελήματος και προσαγωγή στη Χάρη μέσα στην οποία εκτελούνται τα ευάρεστα και αγαθά έργα.
Ένδειξη αυτής της κίνησης είναι η μετάνοια, στην οποία διακρίνονται δύο στάδια. Το πρώτο είναι ανθρωπογενές καθώς πηγάζει από την ανθρώπινη αυτογνωσία και την έκφραση του θελήματος για λύτρωση, η οποία παρέχεται έξωθεν. Το παράδειγμα του “κόρου” που παραθέτει ο Κλήμης σε δύο σημεία, υποδεικνύει την πλήρη αδυναμία του ανθρώπου να λυτρωθεί ακόμη και όταν όλα του προσφέρονται από τον Θεό. Το δεύτερο αφορά στην συνεχή δωρεά και ενίσχυση της επιθυμίας του ανθρώπου να λυτρωθεί. Σ’ αυτό το στάδιο η έκφραση της μετάνοιας στηρίζεται από την παντοδυναμία του Θεού που ενισχύει και τους αγαπώντες Αυτόν. Από αυτή την ενίσχυση προκύπτει η ταπεινοφροσύνη, η υπακοή και η υποταγή στο θέλημα του.
Μέσα από την ανάλυση και ερμηνευτική προσέγγιση της επιστολής του Κλήμεντος προς την Εκκλησία της Κορίνθου διαφαίνονται όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά με τα οποία η μεταγενέστερη πατερική παράδοση θα περιγράψει την πνευματική ζωή και την βίωση της εν Χριστώ λύτρωσης.
Η εν Πνεύματι ζωή είναι μια δωρεά του Θεού, που ενεργοποιεί τις βαθύτερες ποιότητες με τις οποίες ο Θεός πλούτισε τον άνθρωπο και διά των οποίων τον καλεί να αποδεχθεί και να παραδοθεί στο θέλημά Του. Μόνο μέσα από αυτή την ενεργητική παράδοση αναφύονται οι αρετές, ως ένδυμα και στόλισμα του ανθρώπου και εκδηλώνεται η εν Χριστώ ζωή. Ο κάθε δοξασμός οφείλεται όχι στα έργα ή στην δικαιοπραξία αλλά στο ίδιο το θέλημα του Θεού, που ενισχύει την προαίρεση και την προθυμία για αγαθοεργία.
Τα δώρα αυτής της προσφοράς είναι η ζωή εν αθανασία, η λαμπρότητα εν δικαιοσύνη, η αλήθεια εν παρρησία, η συνειδητή πίστη και η εγκράτεια εν αγιασμώ.
