Η ομιλία του Ομότιμου Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ στην παρουσίαση του βιβλίου του Colin Humphreys, Η ημέρα που σταυρώθηκε ο Ιησούς, στη 12η ΔΕΒΘ (7 Μαΐου 2015)
Προ ετών κάποια εφημερίδα της Αθήνας έθεσε το ερώτημα σε διάφορες προσωπικότητες των γραμμάτων: Ποιο γεγονός της ιστορίας, κατά τη γνώμη σας, σημάδεψε οριστικά τον πολιτισμό της ανθρωπότητας; Δόθηκαν πολλές απαντήσεις. Εμένα με εντυπωσίασε η απάντηση ότι το γεγονός αυτό ήταν η Εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο τον 15ον αι., διότι αυτό συνετέλεσε στη διάδοση της γνώσης με ταχύ ρυθμό. Σήμερα βέβαια ο ρυθμός αυτός έγινε πολύ ταχύτερος με την εξέλιξη της σύγχρονης ηλεκτρονικής τεχνολογίας.
Ωστόσο, κατά την προσωπική μου άποψη, το τυπωμένο βιβλίο εξακολουθεί να διατηρεί τη γοητεία του και τους θερμούς θιασώτες και αναγνώστες του. Ένα τέτοιο εξαιρετικά γοητευτικό βιβλίο, τελείως πρωτότυπο, άκρως ενδιαφέρον, εξεχόντως πολυεδρικό, εξάπαντος επιστημονικό και μάλιστα διεπιστημονικό (καθόσον συγκεντρώνει προσεγγίσεις από πολλές επιστήμες) συνάμα όμως και εκλαϊκευτικό, θεολογικό και ωστόσο καθόλου ανιαρό, ακραιφνώς ιστορικό μα καθόλου εγκλωβισμένο σε στενά ιστορικά πλαίσια: Αυτό είναι το βιβλίο του σερ Colin Humphreys, Η ημέρα που σταυρώθηκε ο Ιησούς, κατά μετάφραση της κ. Ανίτας Κλήμη σε ρέουσα δημοτική γλώσσα, που απόψε έχουμε τη χαρά μαζί με τους άλλους συναδέλφους να σας παρουσιάσουμε.
Ο Humphreys είμαι βέβαιος ότι στο ερώτημα της εφημερίδας που μόλις ανέφερα θα απαντούσε ότι το ιστορικό αυτό γεγονός είναι η σταύρωση του Ιησού Χριστού. Και δεν θα είχε καθόλου άδικο. Μα ίσως διερωτηθεί κανείς: Τι καινούργιο μπορεί να προσφέρει αυτό το βιβλίο σε ένα θέμα που η υπάρχουσα βιβλιογραφία σήμερα από ξένους και Έλληνες, από Ορθοδόξους, Καθολικούς και Ευαγγελικούς ερμηνευτές, ακόμη και από Εβραίους ιστορικούς, θα απαιτούσε πολλούς τόμους για να καταγραφεί και πολλές ζωές για να διαβαστεί;
Μήπως περιμένατε να μας φανερώσει κάποιο «χαμένο» Ευαγγέλιο που βρέθηκε και περιλαμβάνει τα περί δήθεν συζύγου και παιδιών του Ιησού, προγόνων κάποιας φράγκικης δυναστείας ηγεμόνων, όπως μας βομβάρδισαν τα τελευταία χρόνια ευφάνταστοι συγγραφείς, συνήθως μυθιστοριογράφοι; Όχι, βέβαια.
Μήπως αναμένατε να μας ξαφνιάσει με κανένα νεοευρεθέν ευαγγέλιο του Ιούδα και της φιλάργυρης και άπληστης για χρήματα γυναίκας του; Αν περιμένατε κάτι τέτοιο, ιδίως στις πριν από το Πάσχα εβδομάδες, όπως συνηθίζεται, ασφαλώς θα απογοητευθείτε.
Απεναντίας, είναι μια εξονυχιστική μελέτη για την τελευταία εβδομάδα της ζωής του Ιησού και ιδιαίτερα για τον προσδιορισμό της ακριβούς χρονολογίας της σταύρωσής του.
Ο Humphreys δεν θεολογεί, αλλά με την αυστηρότητα του καθηγητή Φυσικής στο Πολυτεχνείο του Καίμπριτζ, που είναι συνηθισμένος στην ακρίβεια της παρατήρησης, στην επιστημονική επιχειρηματολογία και στην πληρότητα της γνώσης που προέρχεται και από την αστρονομία και αστροφυσική – για τις οποίες συμβουλεύτηκε ειδικούς επιστήμονες και τα έργα τους – προσδιορίζει χρονολογικά τα κεντρικά γεγονότα, τα σημαντικά για την πίστη των χριστιανών αλλά και για τον θύραθεν ιστορικό.
Δεν καταφεύγει στην Απολογητική στην οποία έρεπαν, ιδίως στις αρχές και τα μέσα του 20ού αιώνα οι θεολόγοι, κυρίως οι στρατευμένοι σε χριστιανικές κινήσεις, αλλά περιγράφει με αντικειμενικότητα και ακρίβεια τι περιέχουν τα κείμενα που ονομάζουμε Ευαγγέλια ή άλλα φιλολογικά είδη της Βίβλου, καθώς και τα κείμενα Ιουδαίων και Ρωμαίων της εποχής των Ευαγγελίων.
Το βιβλίο του αυτό είναι αποτέλεσμα έρευνας 30 ετών, έρευνας με πάθος και υπομονή. «Ο Humphreys γράφει ο επιμελητής της έκδοσης, συνάδελφος κ. Μόσχος Γκουτζιούδης, αναζητά στοιχεία στα Ευαγγέλια σαν αστυνομικός επιθεωρητής που προσπαθεί να εξιχνιάσει ένα φόνο, αναλύει και συνθέτει όσα ανακαλύπτει με την ακρίβεια ενός φυσικού επιστήμονα, πάνω απ’ όλα όμως, σέβεται και αναγνωρίζει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των θρησκευτικών κειμένων σαν πιστός που αναζητά σε αυτά τον Θεό του» (σ. 8 του Προλόγου της ελληνικής έκδοσης).
Γι’ αυτό και ο αναγνώστης, είτε είναι θεολόγος-επιστήμων, ερμηνευτής των Γραφών, είτε είναι απλά ενδιαφερόμενος, μόλις αρχίσει το διάβασμα γοητεύεται και δεν σκέφτεται να το σταματήσει πριν φτάσει στο τέλος. Δεν θα δίσταζα κι εγώ, μαζί με τον καθηγητή Howard Marshall, του πανεπιστημίου Άμπερντην της Σκοτίας, που γράφει τον Πρόλογο στην αγγλική έκδοση, να ισχυριστώ για το βιβλίο αυτό ότι «ανήκει στην κατηγορία των τολμηρών, ευφάνταστων και δυναμικών εκείνων ερμηνειών που χαρακτηρίζονται πρωτοποριακές» (σ. 17).
Ο Richαrd Dawkins, στο βιβλίο του, που προπαγανδίζει την αθεΐα και που μεταφράστηκε και στα ελληνικά, «Η περί Θεού αυταπάτη» (2007) γράφει: «Όταν εγώ πιστεύω κάτι ως επιστήμονας (για παράδειγμα. η εξέλιξη) δεν το πιστεύω, επειδή διάβασα κάποιο ιερό βιβλίο, αλλά επειδή μελέτησα τα στοιχεία» (σ. 26). Το ίδιο κάνει και ο Humphreys ανατρέποντας τον Dawkins: Μελετά τα στοιχεία και μάλιστα χωρίς προκαταλήψεις.
Δεν θα μείνω σε ερμηνευτικές λεπτομέρειες που αφορούν τους ειδικούς, όσο κι αν μου αρέσουν, αλλά θα σας παρουσιάσω με όση συντομία μπορώ τις βασικές θέσεις του συγγραφέα:
1. Σε αντίθεση με πολλούς θεολόγους-ερμηνευτές των Γραφών που διαπιστώνουν αντίφαση μεταξύ των τριών πρώτων ευαγγελιστών, των λεγομένων Συνοπτικών (δηλ. των Ματθαίου, Μάρκου και Λουκά), και του δ΄ ευαγγελιστή, του Ιωάννη, ως προς τον χαρακτήρα και τον χρόνο του τελευταίου δείπνου του Ιησού με τους μαθητές του (του Μυστικού Δείπνου, όπως ονομάζεται στη λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας), καθώς οι τρεις πρώτοι το χαρακτηρίζουν ως Πασχάλιο δείπνο, ενώ ο Ιωάννης το τοποθετεί πριν από το Πάσχα των Ιουδαίων (βλ. τη χαρακτηριστική πληροφορία του Ιωάννη 18,28 ότι οι Ιουδαίοι δεν μπήκαν στο Πραιτώριο του Πιλάτου «ίνα μη μιανθώσι αλλ΄ίνα φάγωσιν το πάσχα»). Ο Humphreys διαπιστώνει πλήρη συμφωνία Συνοπτικών και Ιωάννη, δεδομένου ότι και στους μεν και στον δε το Δείπνο λαμβάνει χώρα πριν από το Πάσχα των Ιουδαίων, έστω και αν ο Ιησούς του δίνει πασχάλιο χαρακτήρα. Ο σαφής πασχάλιος χαρακτήρας που ρητά τονίζεται από τους τρεις πρώτους ευαγγελιστές (τους Συνοπτικούς) οφείλεται στο ότι ο Ιησούς ακολουθεί το πριν από τη βαβυλώνια αιχμαλωσία (586-536 π.Χ.) ιουδαϊκό ημερολόγιο που κατά το βιβλίο της Εξόδου (κεφ.12) θεσπίστηκε από τον Μωυσή κατόπιν εντολής του Θεού σε ανάμνηση της απαλλαγής των Ισραηλιτών από τη δουλεία της Αιγύπτου. Ο Ιησούς ως ο νέος Μωυσής τώρα απαλλάσσει όλους τους ανθρώπους με τη σταύρωσή του από τη δουλεία της αμαρτίας.
2. Ὀλες οι πηγές μας συμφωνούν ότι η ημέρα της σταύρωσης ήταν η Παρασκευή, παραμονή της μεγάλης ημέρας του Σαββάτου, που εκείνη τη χρονιά συνέπιπτε με το ιουδαϊκό Πάσχα. Οι πασχάλιοι αμνοί σφαγιάζονταν στο Ναό της Ιερουσαλήμ στις 3-5 το απομεσήμερο της 14ης του μηνός Νισάν για να παρατεθούν προς βρώση χωρίς να συντριβούν τα οστά τους μετά τη δύση του ηλίου όταν θα άρχιζε η 15η Νισάν. Ως γνωστόν, το 24ωρο του επίσημου ιουδαϊκού ημερολογίου υπολογιζόταν από τη δύση του ηλίου της μιας ημέρας μέχρι τη δύση της επόμενης ημέρας. Περί την 9ην ώραν (δηλ. 3 μ.μ.) της Παρασκευής τοποθετείται από τον Ιωάννη ο θάνατος του Ιησού επί του σταυρού. Η τοποθέτηση αυτή δεν έχει μόνο θεολογικό συμβολισμό, με την έννοια ότι ο Χριστός ως αμνός του Θεού θυσιάζεται επί του σταυρού ακριβώς την ώρα που σφαγιάζονται οι αμνοί των Ιουδαίων στο ναό για την προετοιμασία του Πασχαλίου δείπνου, αλλά είναι και χρονολογικά σωστή κατά τους υπολογισμούς του συγγραφέα.
3. Ποια μέρα της εβδομάδας όμως έλαβε χώρα το δείπνο του Ιησού με τους μαθητές του; Ασφαλώς πριν από την Παρασκευή. Μήπως την Πέμπτη, όπως δέχονται πολλοί θεολόγοι; Ἠ μήπως την Τρίτη, όπως υποστήριξε στη δεκαετία του 1950 (συγκεκριμένα το 1957), η γαλλίδα Annie Jaubert, στο πολύκροτο για την εποχή της βιβλίο La date de la Cène; Απορρίπτει και τις δυο προτάσεις ο Humphreys: την πρώτη γιατί τα γεγονότα που διηγούνται οι ευαγγελιστές συμπιέζονται έτσι μεταξύ της Πέμπτης βράδυ και της Παρασκευής μεσημέρι – πράγμα τελείως αδύνατο – τη δεύτερη γιατί μεταξύ της Τρίτης εσπέρας (που προτείνει η Annie Jaubert) και της Παρασκευής παρεμβάλλονται πολλές μέρες που δεν μπορούν να καλυφτούν από τα ιστορούμενα γεγονότα. Έτσι, ο Humphreys προτείνει την Τετάρτη το βράδυ (όπως το τοποθετεί, άλλωστε, και η λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας μας). Ως εδώ όλα καλά και ως προς την ημέρα του Δείπνου και της σταύρωσης και ως προς την ώρα. Σε ποιό όμως έτος έγιναν όλα αυτά; Το ερώτημα αυτό μας οδηγεί στην επόμενη κεντρική θέση του συγγραφέα.
4. Για το θέμα του προσδιορισμού του έτους της σταύρωσης και όλων των γεγονότων της Μ. Εβδομάδος αρχίζει ένα πολύ δύσκολο παζλ με πολλά κομματάκια. Όσοι έχετε εμπειρία, είτε από τον εαυτό σας είτε από κάποιο παιδί δικό σας ή γνωστό σας, ενός μεγάλου παζλ με πάρα πολλά κομματάκια, καταλαβαίνετε τη δυσκολία. Ας δούμε μερικά μόνο από τα πολλά κομματάκια του παζλ, τα οποία στο τέλος θα τα ενώσουμε:
α) O Ιωάννης ο Βαπτιστής εμφανίζεται (κατά πληροφορία του ευαγγελιστή Λουκά 3,1) το 15ο έτος της βασιλείας του Τιβερίου Καίσαρος. Πότε όμως αρχίζει η βασιλεία του Τιβερίου; Το 12 μ.Χ. όταν συμβασίλευε με τον θετό πατέρα του Αύγουστο, ή το 14 όταν πέθανε ο Αύγουστος; Οι Ρωμαίοι ιστορικοί αλλά και οι νεότεροι τοποθετούν την αρχή της βασιλείας του Τιβερίου το 14. Επομένως το 15ο έτος, όταν με τη βάπτιση του Ιησού από τον Ιωάννη αρχίζει η δημόσια δράση του, είναι το 29 μ.Χ., ο δε Ιησούς κατά πληροφορία πάλι του Λουκά είναι τότε περίπου 30 ετών. Άρα το πρώτο κομματάκι του παζλ είναι ότι το έτος θανάτου του Ιησού πρέπει να τοποθετηθεί στη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Τιβέριου, από το 14 έως το 37 μ.Χ. και βέβαια προς το τέλος της.
β) Δεύτερο κομμάτι του παζλ είναι η δεκαετία του Ρωμαίου επιτρόπου της Ιουδαίας Πόντιου Πιλάτου, η οποία ξέρουμε από τον Ιουδαίο ιστορικό Ιώσηπο ότι εκτείνεται από το 26 έως το 36 μ.Χ.
γ) Τρίτο πρόσωπο, τρίτο κομμάτι του παζλ, είναι ο Καϊάφας που αρχιεράτευσε από το 18 έως 36 μ.Χ.
Με τα μέχρι τώρα κομμάτια του παζλ η σταύρωση πρέπει να έλαβε χώρα ανάμεσα στο έτος 26 και 36. Πότε όμως ακριβώς;
Εδώ χρειάζονται πολλά άλλα κομμάτια για να συμπληρωθεί η εικόνα που τα αναζητά ο Humphreys στους υπολογισμούς των αστρονόμων και του υπολογισμούς των ιουδαϊκών ημερολογίων του 1ου μ.Χ. αιώνα. Πράγματι κατά τον 1ον αι. μ.Χ. χρησιμοποιείται μεν το επίσημο ιουδαϊκό ημερολόγιο που η ημέρα υπολογίζεται από το δύση του ηλίου της μιας ημέρας μέχρι τη δύση της επόμενης ημέρας, παράλληλα όμως είναι εν χρήσει σε πολλούς κύκλους (π.χ. Εσσαίους, Ζηλωτές, κ.ά.) και το προ της Βαβυλώνιας αιχμαλωσίας σεληνιακό ημερολόγιο που η μέρα υπολογίζεται από την ανατολή του ηλίου της μιας μέχρι την ανατολή της επόμενης μέρας. Εδώ του ήταν απαραίτητη η συνεργασία με τον συνάδελφό του στο Καίμπριτζ Waddington, ο οποίος ακολουθώντας τον Ισαάκ Νεύτωνα (17ου αι.) αλλά με νέες εξισώσεις και νέες τεχνολογικές μεθόδους άγνωστες τον 17ον αι. και σε συνεργασία με τον συγγραφέα μας καταλήγει σε δυο πιθανές χρονολογίες. Δεν θα σας κουράσω με τη συναρμολόγηση των πολλών άλλων κομματιών του παζλ αλλά θα σας δώσω την τελική εικόνα που επιτυγχάνουν, σύμφωνα με την οποία τα δυο πιθανά έτη για τη σταύρωση είναι το 30 και το 33, με οριστική προτίμηση του συγγραφέα μας το δεύτερο, δηλ, το 33, και δη η 3η Απριλίου που συμπίπτει με την 14ην του ιουδαϊκού μήνα Νισάν.
Είναι άξιο υπογράμμισης ότι ο Humphreys συναρμολογεί τα επί μέρους κομμάτια του παζλ – ή αν δεν σας είναι προσφιλής η εικόνα του παζλ και προτιμάτε την εικόνα του Ψηφιδωτού – συνενώνει τις επί μέρους ψηφίδες για να μας παρουσιάσει μια μεγαλειώδη εικόνα, που συνθέτουν οι ευαγγελιστές της Κ.Δ., οι Ρωμαίοι ιστορικοί, σύγχρονοι αστρονόμοι, και μελετητές των ημερολογίων του 1ου μ.Χ. αι., και μάλιστα επιτελεί αυτό το έργο με τη δεξιοτεχνία και ακρίβεια του φυσικού επιστήμονα, χωρίς προκαταλήψεις ή απολογητική ευσεβιστική διάθεση, με γνώση των ευαγγελίων εφάμιλλη αυτής των θεολόγων, αλλά με επί πλέον προσόν τη διεπιστημονική προσέγγιση.
Είπα εφάμιλλη των θεολόγων, επιτρέψτε μου όμως να προσθέσω μια διευκρινιστική παρατήρηση: Αν ήταν θεολόγος ερμηνευτής των Γραφών, θα γνώριζε ότι οι ευαγγελιστές δεν χρονοτριβούν σε λεπτομέρειες που ενδεχομένως διαφέρουν από τον ένα ευαγγελιστή στον άλλο, αλλά παρουσιάζουν τα γεγονότα τα σχετικά με το πάθος του Ιησού Χριστού ως εκπλήρωση σχετικών προφητειών της Π.Δ. και δεν περιορίζονται στην ξερή ιστορική αφήγηση αλλ΄ ενδιαφέρονται κυρίως για το μήνυμα ζωής των γεγονότων αυτών για τον τότε και τον σημερινό αναγνώστη.
Αγαπητοί μου,
Στην αρχή του βιβλίου του ο Humphreys παραθέτει την πικρόχολη άποψη του Dawkins ότι «Η μόνη διαφορά ανάμεσα στον Κώδικα Ντα Βίντσι και στα ευαγγέλια είναι ότι τα ευαγγέλια αποτελούν μυθιστοριογραφία της αρχαιότητας, ενώ ο Κώδικας Ντα Βίντσι σύγχρονη μυθιστοριογραφία», τώρα στο τέλος του βιβλίου του μετά την εξαντλητική επιστημονική εξέταση του «πιο ακανθώδους ζητήματος στην Κ.Δ.» (F. F. Bruce) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «τα ευαγγέλια δίνουν ένα συνεπή και λεπτομερή απολογισμό των πεπραγμένων των τελευταίων ημερών του πάθους του Ιησού, των ημερών που άλλαξαν τον κόσμο», ενώ «ο Κώδικας Ντα Βίντσι είναι πράγματι έργο της σύγχρονης μυθιστοριογραφίας» (σ. 416), όπως πιστεύω ότι θα συμφωνήσετε όσοι διαβάσατε το γνωστό μυθιστόρημα του Νταν Μπράουν.
