Φωτογραφίες: Andrij Krochak και Ιωάννης Μπαμπατζιάνης
Αν τα γεγονότα των τελευταίων ημερών του Ιησού, όπως καταγράφονται στα ευαγγέλια, δημιουργούν πολλά προβλήματα και ερωτήματα, σίγουρα ο χαρακτήρας του τελευταίου δείπνου του Ιησού με τους μαθητές του κατέχει ακλόνητα την πρώτη θέση σε αυτά. Και αν τα ερμηνευτικά ζητήματα που σχετίζονται με τις διηγήσεις του πάθους δοκιμάζουν τους ερευνητές της Καινής Διαθήκης εδώ και αιώνες, ο ιστορικός τους πυρήνας δεν έπαψε ποτέ να απασχολεί εξίσου, τόσο τους απλούς πιστούς, όσο και τους ειδικούς μελετητές. Ήδη από την εποχή του Αυγουστίνου εκδηλώνεται ένα ενδιαφέρον να χρονολογηθούν τα γνωστότερα περιστατικά της ζωής του Ιησού. Έκτοτε οι μελετητές προσπάθησαν με τη συνδρομή άλλων επιστημών εκτός της θεολογίας, όπως η ιστορία, η αστρονομία, η νομική και η ιατρική, να κατανοήσουν διάφορες λεπτομέρειες από τις διηγήσεις του πάθους. Εξαιτίας όμως της χρήσης διαφορετικών ημερολογίων στον αρχαίο κόσμο κατά την εποχή που μας ενδιαφέρει, η αστρονομία θεωρήθηκε πολύ νωρίς πως μπορεί να συνδράμει αποφασιστικότερα, για λόγους που όλοι αντιλαμβάνεστε, στην προσπάθεια να ανασυνθέσουμε ένα πειστικό κατά τον δυνατόν χρονολόγιο του βίου του Ιησού από τη Ναζαρέτ. Αν αναρωτιέστε τι έχει να μας πει για όλα αυτά ένας διακεκριμένος φυσικός του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, ο οποίος μελετά εδώ και τριάντα χρόνια με πάθος τις ευαγγελικές διηγήσεις, η απάντηση είναι πολλά και μάλιστα με τρόπο που θα μας μείνει σίγουρα αξέχαστος.
Ο Colin Humphreys πιστεύει ότι οι αντιφάσεις μεταξύ των συνοπτικών ευαγγελιστών και του Ιωάννη ως προς τον χρόνο του τελευταίου δείπνου και της σταύρωσης του Ιησού μπορούν να εναρμονιστούν πλήρως. Έτσι η παλιότερη υπόθεση ότι οι συνοπτικοί διατηρούν την ιστορικότητα των γεγονότων, ενώ αντίθετα ο Ιωάννης τη θυσιάζει για λόγους θεολογικού συμβολισμού δοκιμάζεται έντονα. Ανασυνθέτοντας τα αρχαία ημερολόγια με τη συνδρομή της αστρονομίας και διαβάζοντας προσεκτικά τα βιβλικά, αλλά και τα εξωβιβλικά κείμενα, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι μπορούμε πλέον σήμερα να υπολογίσουμε την ακριβή ημέρα του θανάτου του Ιησού λαμβάνοντας υπόψη ακόμη και παράγοντες όπως η νέφωση ή οι εμβόλιμες ημέρες του επίσημου ιουδαϊκού ημερολογίου που θα τίναζαν μια τέτοια προσπάθεια στον αέρα. Παρόμοιες προσπάθειες είχαν ξεκινήσει ήδη από το μεσαίωνα. Μία διδακτορική διατριβή, η οποία εκδόθηκε την ίδια χρονιά με τη μελέτη του Humphreys (C. P. E. Nothaft, Dating the Passion: Τhe life of Jesus and the emergence of scientific chronology (200-1600), Leiden, Brill, 2011) φανερώνει πως ο σχολαστικός θεολόγος και φιλόσοφος του 13ου αιώνα Ρογήρος Βάκων είναι ο πρώτος που με τη χρήση της αστρονομίας ανασύνθεσε τα αρχαία ημερολόγια και πρότεινε την ίδια ακριβώς ημερομηνία της σταύρωσης του Ιησού με τον συγγραφέα μας. Ίσως τότε σκεφτεί κανείς, αν αυτό μπορούσε να γίνει εφικτό τόσο παλιά, ποια η συμβολή λοιπόν του Ηymphreys στο όλο ζήτημα; Ο βρετανός φυσικός έχει μελετήσει εξονυχιστικά όλα τα δεδομένα και από την πρώτη του δημοσίευση το 1983 σε συνεργασία με τον αστροφυσικό του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Graeme Waddington, έχει επαληθεύσει την ίδια ημερομηνία με τις πλέον πρόσφατες μεθόδους της αστρονομίας. Στους υπολογισμούς του λαμβάνει και τα δύο ενδεχόμενα που έκαναν αρκετούς από τους καινοδιαθηκολόγους που έχουν ασχοληθεί με τον Ιστορικό Ιησού να είναι παλαιότερα επιφυλακτικοί. Δεν είναι τυχαίο πως όλοι αυτοί οι σπουδαίοι βιβλικοί ερευνητές δέχονταν τις προτεινόμενες ημερομηνίες θανάτου του Ιησού, έστω και αν μοιράζονταν στην επιλογή του έτους 30 ή 33 μ.Χ. Στην επιλογή της δεύτερης χρονολογίας ο Ηumphreys όμως οδηγείται όχι με μία αλλά με δύο και μάλιστα ανεξάρτητες μεταξύ τους προσεγγίσεις, οι οποίες επιβεβαιώνουν την ίδια ακριβώς ημερομηνία. Ο αστροφυσικός Waddington ετοίμασε πολλά από τα σχέδια αυτού του βιβλίου προκειμένου να κατανοήσουν οι περισσότεροι αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με την παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων την κίνησή τους και το ρόλο τους στον υπολογισμό του χρόνου. Για το πόσο σημαντικό είναι το ζήτημα αυτό για τους μελετητές της Καινής Διαθήκης επιτρέψτε μου να αναφέρω πως ο ομότιμος σήμερα καθηγητής κ. Ιωάννης Καραβιδόπουλος το 1997 είχε καλέσει στο μάθημα της Θεολογίας της Καινής Διαθήκης έναν ειδικό από τη Σχολή των Θετικών Επιστημών για να μας παρουσιάσει τον τρόπο με τον οποίο υπολογίζεται ο εορτασμός του πάσχα. Η ημερομηνία του εορτασμού του πάσχα είχε αποτελέσει πρόβλημα ήδη από τα πρώτα χρόνια στα μέλη της εκκλησίας. Οι Τεσσαρεσκαιδεκατίτες επέμεναν να γιορτάζουν το χριστιανικό πάσχα μαζί με το ιουδαϊκό στις 14 του Νισάν ανεξάρτητα από την ημέρα και φυσικά εξακολουθούσαν να μην υπακούν στην απόφαση της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου μετά τον καθορισμό του για το σύνολο του χριστιανικού κόσμου να εορτάζεται πάντα Κυριακή.
Το βιβλίο του Humphreys είναι αποτέλεσμα μιας πολύχρονης και κοπιαστικής επιστημονικής μελέτης ενός ικανότατου συγγραφέα, ο οποίος καταφέρνει να κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη αμείωτο μέχρι το τέλος. Το βιβλίο προσφέρεται για ανάγνωση από ένα ευρύ κοινό και δεν απευθύνεται μόνο σε θεολόγους. Για το λόγο αυτό πρότεινα τη μετάφρασή του στα ελληνικά. Ο Humphreys αναζητά στοιχεία στα ευαγγέλια σαν αστυνομικός επιθεωρητής που προσπαθεί να εξιχνιάσει έναν φόνο, αναλύει και συνθέτει όσα ανακαλύπτει με την ακρίβεια ενός φυσικού επιστήμονα, πάνω απ’ όλα όμως, σέβεται και αναγνωρίζει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των θρησκευτικών κειμένων σαν πιστός που αναζητά σε αυτά τον Θεό του.
Έψαχνα καιρό ένα καλό βιβλίο που ο κ. Καραδέδος μου είχε ζητήσει να μεταφραστεί στα ελληνικά και να απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό. Τα βιβλία των ελλήνων καινοδιαθηκολόγων ήταν εξαιρετικά εξειδικευμένα και δυστυχώς ακατάλληλα για τον σκοπό αυτό. Τα περισσότερα θεολογικά βιβλία που μεταφράζονται στα ελληνικά δεν είναι βιβλικά, ενώ κάθε χρόνο αρκετοί άνθρωποι με ρωτούσαν με αφορμή το Πάσχα διάφορα πράγματα σχετικά με τις τελευταίες ημέρες του Ιησού και δεν μπορούσα να τους προτείνω κάποιο βιβλίο που θα διάβαζαν άνετα και σίγουρα θα εύρισκαν απαντήσεις. Θυμάμαι πριν χρόνια, όταν είχα διαβάσει το Ιστορικό πρόσωπο του Ιησού του E. P. Sanders το 1996 με είχε συγκλονίσει. Το βιβλίο αυτό παρέμενε για αρκετό καιρό στις πρώτες θέσεις των πλέον ευπώλητων βιβλίων σε μεγάλα βιβλιοπωλεία της Ελλάδας. Σήμερα είναι πια ξεπερασμένο και δεν διατηρεί σε καμία περίπτωση την ένταση που έβγαζε τότε. Ήθελα λοιπόν κάτι αντίστοιχο. Να είναι επιστημονικό αλλά και συναρπαστικό και κυρίως να μπορεί ο κάθε αναγνώστης να παρακολουθεί τις πληροφορίες χωρίς να χρειάζεται οποιαδήποτε βοήθεια.
Βρήκα το βιβλίο του Humphreys εξαιρετικά ενδιαφέρον, όταν το διάβασα για πρώτη φορά και αφού μελέτησα προσεκτικά τις βιβλιοκρισίες στα ειδικά βιβλικά επιστημονικά περιοδικά πρότεινα στον εκδοτικό οίκο Μέθεξις να αναλάβει τη μετάφραση και έκδοσή του στην Ελλάδα. Το δύσκολο έργο της μετάφρασης ενός τέτοιου βιβλίου ανέλαβε η κ. Ανίτα Κλήμη, ιδιοκτήτρια φροντιστηρίων ξένων γλωσσών με μεταφραστικές σπουδές και θεολόγος που κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στην Καινή Διαθήκη και την ερμηνεία της. Καταλληλότερο μεταφραστή δεν θα μπορούσα να βρω και το αποτέλεσμα ήταν εξαιρετικό. Η κ. Κλήμη και ο κ. Καραδέδος κοπίασαν περισσότερο από όσο έπρεπε και κυρίως άντεξαν την ομολογουμένως πολλές φορές απίστευτη πίεση που εγώ προσωπικά τους ασκούσα. Δεν θυμάμαι ειλικρινά πόσες διορθώσεις έχουμε κάνει και άλλες πόσες φορές τους ζήτησα να ξαναδούμε το κείμενο χωρίς τελικά να αλλάξουμε κάτι.Ο κ. Καραδέδος δέχθηκε και κανόνισε να μας επιτραπεί η αλλαγή στον τίτλο του βιβλίου που πρότεινε η κ. Κλήμη. Δέχθηκε επίσης τη δική μου πρόταση να κρατήσει την τιμή του βιβλίου όσο χαμηλότερα γίνεται. Αν η τιμή του βιβλίου ήταν υψηλή θα ήταν εμπόδιο για πολλούς ενδιαφερόμενους. Το πρωτότυπο αριθμεί 260 σελίδες και πωλείται προς 21 ευρώ, ενώ η ελληνική μετάφραση εκδόθηκε σε διαφορετικό μέγεθος, αποτελείται από 434 σελίδες, αισθητικά το εξώφυλλο υπερέχει όλων των μεταφρασμένων εκδόσεων, τυπώθηκε σε καλύτερο ποιοτικά χαρτί και μπορείτε να το βρείτε στα βιβλιοπωλεία 14-18 ευρώ.
Αποφασίσαμε η παράθεση των αρχαίων κειμένων να γίνεται σχεδόν παντού σε μετάφραση και όχι από τα πρωτότυπα κείμενα. Το κείμενο της Αγίας Γραφής που χρησιμοποιείται προέρχεται από τη μετάφραση στη δημοτική (Η Αγία Γραφή. Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα, έκδοση Ελληνική Βιβλική Εταιρία, Αθήνα 1997). Αυτή η προσαρμογή του βιβλίου έγινε κυρίως για πρακτικούς λόγους. Να μην εμποδίζει τίποτα τον ανυποψίαστο αναγνώστη να παρακολουθήσει το πλήθος των πληροφοριών που το βιβλίο προσφέρει προκειμένου να κατανοήσει το πλαίσιο των ευαγγελικών διηγήσεων. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν ήμασταν ρεαλιστές. Γνωρίζουμε ότι ένα τέτοιο βιβλίο που προκαλεί παραδοσιακές αντιλήψεις πολύ καλά ριζωμένες στην πλειοψηφία των πιστών δεν θα ήταν καλοδεχούμενο απ’ όλους. Για κάποιους δεν θα αποτελούσε ποτέ αφορμή σκέψης και μελέτης. Εκκλησιαστικά ιστολόγια ή ιστοσελίδες μητροπόλεων που ας σημειωθεί είναι σε άμεση συνεργασία με το Τμήμα θεολογίας για πολλά χρόνια, αν και έδειξαν ένα ενδιαφέρον δεν προχώρησαν ποτέ σε ανάρτηση του βιβλίου. Το δε βιβλιοπωλείο της Αποστολικής Διακονίας στη Θεσσαλονίκη ενώ προμηθεύεται σχεδόν όλα τα θεολογικά βιβλία των εκδόσεων Μέθεξις, το μόνο που αρνήθηκε είναι αυτό του Humphreys και μάλιστα και μετά τις διευκρινήσεις του κ. Καραδέδου.
Ασφαλώς μπορεί κανείς να μη συμφωνεί με τα πορίσματα του συγγραφέα ή τη μέθοδο προσέγγισης των βιβλικών κειμένων που αυτός ακολουθεί. Για να είμαι ειλικρινής δεν περιμένω κάποιος από τους βιβλικούς θεολόγους μας να συμφωνεί με την ερμηνεία που ο Humphreys προτείνει σε πολλές περικοπές των ευαγγελίων ή των Πράξεων. Είμαι βέβαιος όμως πως όλοι τους θα εκτιμήσουν την προσφορά της έρευνας του βρετανού φυσικού στην καλύτερη κατανόηση των δύο κεντρικών θεμάτων της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού. Αναγνωρίζω ότι ο χαρακτήρας του τελευταίου δείπνου του Ιησού παραμένει ένα εξαιρετικά δύσκολο πρόβλημα, καθαρά ερμηνευτικό ή απλώς ημερολογιακό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί να ισχύει και ένας συνδυασμός των παραπάνω. Τα τελευταία χρόνια έχουν δημοσιευτεί ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες θέσεις σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά.
Πριν μερικά χρόνια ο ρωμαιοκαθολικός καινοδιαθηκολόγος Joseph Fitzmyer σε μία μελέτη του για την ερμηνεία της Γραφής (The Interpretation of Scripture, Mahwah, New Jersey, Paulist, 2008) οριοθέτησε πολύ εύστοχα κατά τη γνώμη μου τα στρώματα της ευαγγελικής παράδοσης. Όσα είπε και έκανε ο Ιησούς ανήκουν στο πρώτο στρώμα και ανάγονται στο διάστημα μέχρι το 33 μ.Χ. Το δεύτερο στρώμα περιλαμβάνει όσα κήρυξαν και διέδωσαν για όσα είπε και έκανε ο Ιησούς οι μαθητές του στενού ή του ευρύτερου κύκλου (33-65 μ.Χ.) Όσα τέλος κατέγραψαν οι ευαγγελιστές από το 65 μ.Χ. και έπειτα ανήκουν σε ένα τρίτο στρώμα. Αυτά βέβαια δεν είναι όλα όσα είπε και έκανε ο Ιησούς αλλά όσα τελικά επέλεξαν οι συγγραφείς των ευαγγελίων να μας παρουσιάσουν, αφού προηγουμένως τα άκουσαν από τους μαθητές του και φυσικά τα επεξεργάστηκαν. Το πρόβλημα λοιπόν είναι ότι τα κείμενα που έχουμε σήμερα στα χέρια μας αποτελούν το τρίτο στρώμα και η τεράστια δυσκολία που συναντά κανείς είναι να οδηγηθεί κάτω από αυτά στο πρώτο και αρχικό στρώμα. Ο Humphreys το επιχειρεί, είναι ενημερωμένος βιβλιογραφικά, αναγνωρίζει τις αδυναμίες του στην ερμηνεία των κειμένων, εφαρμόζει τη λογική των θετικών επιστημών και προσφέρει κάτι εκπληκτικό. Μας βάζει να ξαναδιαβάσουμε τις γνωστότερες διηγήσεις από τις τελευταίες ημέρες του Ιησού και να τον ακολουθήσουμε με πάθος στην προσπάθεια της ανασύνθεσής τους.
Ο καθηγητής Ιan Howard Marshall κλείνει το προλόγισμα στην αγγλική έκδοση του βιβλίου με τα παρακάτω λόγια: «Η έρευνα προχωρά συχνά προσφέροντας νέες προτάσεις, οι οποίες μπορούν να αποδειχθούν αργότερα λανθασμένες εξολοκλήρου ή εν μέρει, αλλά λειτουργούν ως προκλήσεις έρευνας ικανοποιητικότερων λύσεων. Το βιβλίο αυτό ανήκει στην κατηγορία των τολμηρών, ευφάνταστων και δυναμικών εκείνων ερμηνειών που χαρακτηρίζονται πρωτοποριακές». Γιατί ένας σημαντικός σύγχρονος ερμηνευτής του κατά Λουκάν δέχτηκε να προλογίσει το βιβλίο κάποιου ευσεβή θετικού επιστήμονα με πολλές από τις ερμηνευτικές θέσεις του οποίου, εκτιμώ ότι ενδεχομένως δεν συμφωνεί; Πιστεύω ότι εκτίμησε την πρωτοτυπία στην παρουσίαση των πορισμάτων μιας έρευνας τριάντα και πλέον χρόνων. Το καλό βιβλίο δεν είναι αυτό που συμφωνείς μαζί του αλλά εκείνο που διαβάζεις κάθε σελίδα του με το ίδιο αμείωτο ενδιαφέρον, δεν το αφήνεις από τα χέρια σου μέχρι να το τελειώσεις και σίγουρα δεν σου θυμίζει κάποιο άλλο που έχεις διαβάσει παλιότερα. Το βιβλίο του Humphreys δεν στερείται τίποτα από αυτά.
